Ka snem 1975  ka dei ka sngi kyrpang
Kynthei da sngew sarong mynjur lang
Kyndit  18  tarik dei bnai December 1972  
Ka sngi ki kynthei ha pyrthei bishar.

Jingthmu ka dei pynroi imlang sahlang,
Baroh kynthei iai synroplang
Ymdon jingeh lada ai kti lang
Da sngew sarong kynthei kin iaid shaphrang.

Ban pdiang ithuh bad ban pynroi,
Haba bun ki lad ioh jingmyntoi
Ki don ka bor pyrkhat ba biang
Mynsiem jynsur khlem noh shiliang.

Kynthei ki kam pynroi ban myntoi
Ka pdiang da tip kumno ban roi
Ki kam naduh ha iing haduh habar
Thik thik pyniaid biang biang bishar.

Kynthei ka dei nonglum nonglang
Ba peit ha iing kñi synroplang
Dustur ba buh da u longshwa
Thik thik pyniaid khlem bakla.

Naduh habar ha iing peit phikir
Kam klet kamram naduh dangngir
Kumno hikai ki khun ki kti
Ka pynwandur miet bad sngi.

Kumba ka por ka iai kylla
Ka tip ban bud nuksa mynshwa
Kum ka longkmie pyrkhat miet sngi
Kumno ban sneng ki khun ki kti.

Ban pdiang ithuh ia jingmyntoi
Ka da tip lut ki kam pynroi
Kum ki rangbah kyrdan ki poi
Ryngkat ki kam ban trei myntoi.

Kynthei iohlad thoh bad pule
Kyrdan bapher ki don kine
Lang bad rangbah synroplang
Baroh iohlad ban iaid shaphrang.

Ha iing ka sneng ki khun ki kti
To iai minot khun miet bad sngi
Ka por la dei ban nang ban stad
Jingstad la don sa wad ki lad.

Ha iing ka ai nuksa ba dei ba bha
Kumno ki khun kin burom ia u kpa
Ban phuh ban phieng ka ai mynsiem
Akor babha burom ka iing.

 Kong Silbi Passah

U Diengīei u dei u diengbah diengsan, u ba mih ba san ha kliar lum Diengïei. Katkum ka khanatang, une u dieng, u long uba heh haduh katta katta, ki tnad bad ki sla jong u, ki long ki ba piar ki ba ïar, u don sha shiliang jong ka Wah Umïam, lah ruh ban ïohi kyndiang ïa u ne u lum na kliar u lum Sohpetbneng.
Ha ba ngi ong ka don ka khanatang. Te nangno keiñ ngi ïoh ban lum ban lang ïa kine ki khanatang, ïa ki khanatang la shu ïathuh pateng da ki kmie ki kpa tymmen jongngi na kawei ka por sha kawei pat. Te ha ba ngi pyrkhat ngi pynshong nongrim bha, kumno keiñ la pynsaphriang ïa kine ki khana jong kata ka mynnor ym pat nang ïa ka pule ka dangle. Ym pat tip ïa ka kot ka sla. Pynban dei ha kata ka juk, ba ki khun u hynñiewtrep ki dang ïaid da ka kjat na kawei ka jaka sha kawei pat ban leit ïapeiñ (lane leit ïa die ïathied) ïa ki mar ki mata. Bad dei da kumta ki hap ban sah miet ha ki iingbasa ha man la ki shnong dei hangta ki briew na ki thaiñ bapher-bapher, ki ju ïakynduh lang khrui, bad ïashong sawdong ka lyngwiar dpei barhem. Hadien ba la dep bam jamiet, ki ïa bam kwai ïa dih duma bad dei hangne ki sei ïa ki ta ki khanatang na la ki jong ki jong ki thaiñ bapher-bapher katkum ki khanatang, la sngewthuh ba ka don kata ka Sotti juk mynnor ha ka ba u khun bynriew u pynkren briew ïa ki mrad ki mreng, ki sim kidoh, ki lum ki wah, ki syntiew ki skud, ki dang ïasngewthuh kawei ka ktien.
Te ka khanatang u lum Diengïei ka long kumne. Ba ha kata ka mynnor, u ne u Dieng u la heh la ïar, ki tnad ki la piar bad ki sla ki la nang rben, haduh ba la kah dum ïa ka pyrthei, wat ki kjat sngi ruh kim lah shuh ban sam lyngba, la shu dum bad miet bad sngi. Ki jingthung jingtep kim long shuh u kba u khaw u krai, u soh u pai, ki la duhlut.
U khun bynriew, u la poi ha ka shaïong ha ka dum, ka lyngngoh. Balei ka wan jia kumne. Hynrei u khunbynriew u long u bastad, u bakhraw ka pyrkhat ka pyrdaiñ ki la ïatylli lang kawei ka buit ka bor bad ki da lum dorbar ban leh kumno ban wan rah biang ïa ka jingshai. Te kumta da kawei ka jingmut ki la rai ban daiñ noh ïa ka Diengïei. Kumta ki Tymmen ki san ki la pynïeng ka duwai ka phirat ha u nongbuh nongthaw, ban ïarap ban ai bor ïa ki ban daiñ noh ïa kata ka diengïei.
Kumta Dangngir dangsaw ka tyngab baroh ki Rangbah shynrang bad kynthei, ki la ïamih bad rah la ki wait ki sdie bad ki la ïa kiew artad ïa u ta u lum ban pom ïa ka Diengïei baroh shisngi ki la ïatrei shitom ban pom ïa kata ka dieng, pynban ha ka step ka ba bud ynda ki la ïa poi ban pom biang ïa kata ka dieng, ki la ïalyngngoh bad shaïong ngaiñ ha ba ki la ïohi ba ka Dieng ka la dapdoh biang. Kumta ka long mynshwa. Hynrei ki khlem kynran-dien, ki trei borbah ban daiñ biang ïa kata ka diengïei thop baroh shisngi. Hynrei ha ka sngi ba bud ka la long biang kumjuh.
U khunbynriew u la lynga pisa, ki la ïashong pyrkhat ban ïaleh kumno? Kumta ki tymmen ki san ki la pynlong biang ka nguh ka dem ba U Blei u nongbuh nongthaw un plie ka lad ka lynti ban pynshai ha u, kumno yn leh ban lah ban pynkhyllem ïa ka Diengïei.
Te ha kawei ka sngi ki khynnah samla ki dang ïa jied ïa tam symboh kba (Ngan ïathuhïa phi) lawan poi iwei i phreit hangta, i ta i phreit i la ong ïa kita ki khynnah, lada phin ai nyngkong ïanga ïa u symboh kba ngan ïathuh ïa phi, kumno ban leh ban lah ban pynkhyllem ïa ka Diengïei. Ki khynnah ki nguh ïa i phreit ki la ong ngin kular? i Phreit i ïathuh ba dei u khla u ba wan jliah mynmiet mynmiet, ba sa dap dohbiang kata ka dieng. Kumta i phreit i la batai, ba ki dei ban pynap da ki wait ki sdie, ha uta u dieng, khnang ba u khla ha ka por ba u wan ba u khla ha ka por ba u wan jliah un phot u thylliej, kita ki khynnah ki la nguh arti ïa i phreit, ki da ong ruh. Kane ka khanatang kan ïai sah junom, ba dei i phreit ba wan ïarap ïa u khunbynriew ban lah ban pynkhyllem ïa ka Diengïei. Ki khynnah da ka jingkmen ki la ïamareh sha lum ki pyrta, ban leit ïathuh ïa ki rangbah ïa ka khubor ba wan ïathuh i phreit. Ha ba ki la ïohsngew ïa ka khubor ba la ïathuh ki khynnah, baroh ki Rangbah ki la dap da ka jingkmen bad ka jingkyrmen, ki la ong kat kata ka kyntien hok ka ba i phreit i la ïathuh, ngin kular keiñ ban ai symboh kba nyngkong ïa i. Kumta ki la leh kumba la bthah i phreit, ki la pynap da ki wait ki sdie bad ha ba u khla u wan jliah ïa ka dieng u sa phot u thylliej. U khla u la mareh sakma kylleng-kylleng. Hynrei u khunbynriew, u la thang sawdong ka khlaw da ka ding ban lah ban thang syndon ïa u ta u khla.
Dei shisha ka jingïarap i phreit ba u khunbynriew u la lah ban pynkhyllem ïa ka diengïei, ban wan pat ka jingshai ha ka pyrthei. Naduh ba la khyllem ka Diengïei, la shai biang ka pyrthei ka jingsuk ka la synshar biang ïa u khunbynriew, u kba u khaw, u soh u pai ki la mih kyrhai. Baroh ki ïashongsuk shongsaiñ ha pneh ka meimariang.
Ha kane ka juk mynta ka (Tourist Department) ka la pyrshang katba lah ban wad ïa ki jaka ba itynnad bad ba don ki khanatang (folktale) ban pyn im ïa ka culture jong ka jaitbynriew. Ha ka juh ka por, lada ki nonghikai ruh, ban pynsngewtynnad ïa ka khanatang, ki lah ban leit ïalam kai ïa ki khynnah skul sha kane ka jaka ban peit bad ïohi da la ki jong ki khmat, ban pynshongnia da lade ïa ki khanatang ka Ri Khasi.

Tip phi ïa tip mo, ba ki khanatang kiba u longshwa, ki ai pateng ïa ngi dang bun ki khanatang ba dang don ki dak ki shin haduh mynta kiba sakhi ïa ka jingshai jong ka mynnor bad ïa kane ka jingshai ba la ïathuh ïa ngi ha ka dur ki khanatang dei lyngba ka jinglum jinglang ki kpa tymmen mei tymmen jong ngi kiba don pyllun u pud u sam ka bri u hynniew trep (Ka Ri Khasi) shathie, Shatei, Mihngi, kiba jngai hajar mer, kiba ki nongshong shnong ki ïa pher wat la dang dei kiba shong basah hapoh ka bri u hynniew trep mutdur keiñ, ngim lah ban batai, ba ha kito ki por ym pat don kali, baroh ki khun khasi khara, khynriam u pnar u Bhoi u war ki dang hap ban leit jingleit da ka kjat, ha kata ka por ka dang synshar ka hok, ka Sotti juk, ym don jingtieng lane jingsyier ban pynwit ïa ki, kim ju tip ïa ka jingsniew. Wat haduh ki mrad lada ki ïa kynduh ha lynti ki iaid la ka jong-ka jong ka kam. Kumta haba ki leit die leit thied ki kit ki mar ki mata, ha ki khoh. Bun ki thaiñ lane ki jaka kim lah shuh ban poi tang shisngi ki hap ban sah miet ha ki ing basa ba don ha ki jak aba la buh lupa na ka bynta ki nongdie nongthied ban sahmiet. Ha kata ka por ym pat don sharak ban thang lane tbeh. Ki dang thang lane tbeh da u kseh lane u prew. Ki sliw ka ding hapdeng bad ji ïa shong hangta pyllun bai ïa syiad ding bad dei hangne ki ïa kylli pyrthei para nongkhaïi, ïa ki thaiñ ba ki wan ki ïa shong ïa sah, hala ki jong- ki jong u pud u sam, bad dei hangne, ki pynmih pynkha la ki jong ki jong ki khanatang ba la jia hala ki jong-ki jong ki Shnong bad ban ïa kylli, kata ka jaka ba don kata ka khanatang ka don hangno.”
Phi ïa tip kane ka ïng basa ki khun u hynñiew trep, ki ioh ban sah miet, ka long kum ka skul bah kaba ki khun u hynñiew trep ki ioh ban sah miet, kaba ki ioh ban lum ban lang ïa ki jingtip jingshai, kiba jia sawdong ka bri u hynñiew trep ki tip lut shaphang ki puriskam – ki purinam, bad haba ki iathuh khana shaphang ka mynnor ki da pynkren briew ïa ki lum-ki wah ki syntiew ki skud, ki sim ki doh, ka jingshemphang jong ki longshwa bad ka jingstad jong ki, haduh ïa ki jingthaw kiba don sha jngai jong ka pyrthei kiba u kynrad u da buh kyrpang – ki pynkren briew ïa ki thik-thik. Kata ka mut kum ki Khlur – U Bnai, Ka Sngi ban pynneh pynsah ïa ki khanatang na kawei ka pateng sha kawei – ym nang ban batai ïa ka jingstad bad jingiohi jngai jong ki.
Ha kawei ka sngi katba ki khynnah samla, ki dang ïa shongkai harud ding pyllun u maw byrsiew ki ïa lap shaphang ka rep ka riang – hangta la don lang uwei u tymmen uba dang shu rung, ki dang ïa sngew tynnad ka birria, ha kata ka por la wan mih U khnai napoh ka thiar kba ki samla ki la ïa beh ïa u khnai, uta u tymmen u la ong, “da kren birria, wat beh – wat beh lehse I wan ai khubor babha.” Baroh ki ïa kylli, “ki ïa rkhie khubor aiu phi?” Parad sngap ngan iathuh khana dei ka khnai kaba wan iarap ïa ka Nam.
Ka Nam ka dei ka khynnah samla kaba u khla u la rah naduh ba ka dang khyllung sha khlaw. U khla u la ri la sumar ïa ka kum ïa la ka khun. Hynrei ha kawei ka sngi u khla u la ong ïa ka Nam, “peit ngan leit thied doh manga, phi pynkhuid ka ïng ka sem ba ngan wan ïa lam ïa ki paralok nongshet” ja kumta ka Nam ka dang sar ïng, ha kata ka por u khnai u la wan iathuh ïa ka Nam, “Ko Nam, ka khnai kala ong, sngap ngan iathuh ïa pha, U Khla u dang leit khot paralok ban ot doh iaphi. Khie phet mynta nganne, leit wud-wud ioh lap ba wan u Khla. Khie – khie leit pan sopti na ka hynroh. Kiew na katei ka dieng jri phin poi sha sahit bneng, phin da poi hangta kan sa ialam hi ka lynti, phin ïa kynduh nyngkong ïa U Lurstep bad kynmaw ban ong ‘to san ka Kong Ri pat ka kong A, to san ka kong A to pat kong Ri’. Baroh ki samla ki ïa ong Ani sngew phylla, mo parad.
To sngap keiñ ka poi shano?
Ka Nam kala shuiaid sakma ha sahit bneng, khadduh ka la leit poi sha ka khyrdop ïng ka Sngi. ka Nam kala peit sawdong ka la ong, “wow kat kane ka jingphyrnai ngam ithuh shuh ngan iaid nangno?” Tip ka meingi kan khot ne em ïa nga, ha kata ka por ka meingi kala iohi ïa ka Nam, kum ka kynthei kaba kdup ïa ka mynsiem sngewlem kala isynei ïa ka nam, da ka jingieid kala khot ïa ka, rung na kata ka khyrdop sa leit sah hangtei ha ïngrit, sawan ïa trei kam lang bad nga. Wat tieng ym don banud ban wan hangne. Balei phi hap ban da wan phetwir shaduh shane. Ka Name ka la iathuh ba u Khla u la thmu ban pyniap ïa ka. Ka Sngi kala ong to u Khla um lah ban poi shane.
Ki khynnah samla ki ïa kylli ïa uta u tymmen uta u Khla pat u leh kumno?
Sngap ngan iathuh. U Khla em da la poi ha ïng bad ki paralok, u la pyrta ïa ka nam, hynrei u khnai u la iathuh ïa u, ba ka Nam kala phet nangne na sla pyrthei, u la lynniar, bad iam, kita ki paralok khla kila kylli balei me iam me lynñiar kumne. U Khla u la iathuh, nga dang mut ban pyniap ïa ka Nam ban ïa bam sngewbha lang bad phi, ngan leh shuh kumno? Daei ngan ai ïa phi. Uta u paralok u Khla u la ong me mut me thmu ban pyniap da ka Nam ban pynbam sngewbha iangi. Ïa sngap lem paralok. Woe. Me la khlem rain sat, naduh dang khyllung me rah ïa ka, me la sumar ïa ka kum ka khun mynta me thmu ban pyniap ïa ka? Me la khlemraiñ sat, ngi te ngi sngew synei ïa ka bapli shaei ka phet, tang ba tieng ïa me. A! kaba pli, tip shaei ka poi, la ong ki paralok u Khla, ianoh kum ma me ngin kiar junom ianoh ka Nam pat hadien katto katne por, ka la trei la ktah, bad pynkhuid pynsuba ïa ka ïng ka sem, ha kawei ka sngi ka Nam ka la leit kai sha wah, ka la pyllait ïa u sñiuh, ka la law ïa ka snieh hynroh, bad kala jngi sngewbha hangta hapoh wah.
Ha kata ka por la wan iaid kai u Bnai shata sharud wah, u la iohi ïa ka Nam ba ka buh ïa ka snieh hynroh harud wah u la leit shim ïa kata ka snieh hynroh, ha kata ka por, U Bnai u la phet nangta, bad ka Nam kala leit sha ka Meisngi kala iathih ba u Bnai u la knieh ïa ka snieh hynroh. Ka Sngi ka la phah khot ïa u Lurshai – Lur aphira ban leit sha u Bnai, hynrei u Bnai um sngap ïa ka jingkren jong ki, kumta ki la iathuh ïa ka Sngi, bad ka Sngi ha ka jingdom, kala ialam lang ïa ka Nam bad leit sha U Bnai, ka Sngi ka la poi ha phyllaw ïng u Bnai, bad ka la ong ai ïa ka snieh hynroh jong ka Nam. U Bnai u ong, bishar hi maphi kat kane ka jingbha briew balei ka Nam kan phong ialade da kane ka snieh hynroh, ka Nam ka dei ban long kaba khuid kaba suba. Ka Nam kan shong bad nga shi rta, to ïa kane ka snieh hynroh ngin ïa peit bha ba kane ka dei kaei? Ka Sngi da ka jingdom ïa u Bnai u nud ban ïa ai reng bad ka ka la ong ngin sa ïa peit ïa kata ka snieh hynroh tangba mynta-me nud ban ïa ai reng ïa nga ka hymen, ngan kawang ïa me da une u dpei ba men sahdak shi rta.
Ki khynnah samla ki la ong naduh kata ka por Parad ba ka Nam ka don ha u Bnai?
Uta u Parad tymmen u la batai kumne. Te mynta ngin pynshongnia ïa ki khanatang ki longshwa jongngi, ban tip pat ïa ka mynta da ka jingstad ba ki longshwa jong ngi ki long shisha ki riewstad, ki nongiathuh lupa, shaphang kiei-kiei ban pynshisha ïa ka mynta.
Kum ban shu ai nuksa lai ngut ki nong Amerika U Nail Armstrong, Eldrin Edwin, bad u Michel Collin, kine ki lai ngut ki nong Amerika kiba leit iuh kjat nyngkong ha u Bnai kiba la ioh ïa ka Nam dei kine ba pynshisha kiba la iathuh ba ym don ei ei ha u Bnai. Ym don jingthung-jingtep ym don dieng ym don siej, don tang u dpei iong, ki ba wan rah shane sha pyrthei, ban sakhi ïa ka jingshisha.
Tip phi ïa tip mo, ba ïa une u dpei iong la wanrah ruh, hapoh State Central Library ha kito ki por.

Back to Autumn 2021