Leit suk ban bam kwai ha dwar U Blei Bah Sumar Sing Sawian!

Obituary: Remembering the Legacy of Bah Sumar Sing Sawian – A Pioneer in Journalism, Literature, and Khasi Culture

Leit suk ban bam kwai ha dwar U Blei Bah Sumar Sing Sawian!
Ramakrishna Mission, Shillong mourns the loss of Bah Sumar Sing Sawian, who passed away on April 8, leaving behind a remarkable legacy that has left an indelible mark on the history of Meghalaya. Bah Sawian was a trailblazer in many aspects, being the first Khasi to join mainstream journalism and making significant contributions to the promotion of Khasi culture and heritage through his writings.
In the early 1990s, Bah Sawian was appointed as the Chief Bureau – Northeast of the prestigious Press Trust of India (PTI), where he displayed unparalleled dedication and professionalism in his work. Later, he joined the English daily Apphira, published by Ri Khasi Press, in the early 2000s and went on to become the Editor-in-Chief, succeeding the renowned writer Kynpham Sing Nongkynrih. His journalistic pursuits were widely recognized and earned him accolades from his peers and readers alike.
Bah Sawian’s passion for literature was also evident in his work. He has written many books, including Ka Jutang and Ki Khun Ki Hajar na Jingkieng Ksiar, among others.
He also translated the Nobel laureate Rabindranath Tagore’s composition “Geetanjali” into Khasi. He authored numerous books on the indigenous Khasi faith and the culture of the Hynñiewtrep community, reflecting his deep understanding and appreciation of his roots.
As an elder of the Seng Khasi Seng Kmie, Bah Sawian played a pivotal role in organizing the annual pilgrimage to Lum Sohpet Bneng peak, known as “Ka Kiew Pyneh Rngiew.” He was instrumental in preserving and promoting the traditional practices and beliefs of the Khasi tribe, and his efforts were commendable in keeping the cultural heritage alive for future generations.
Bah Sawian’s contributions were not limited to journalism and literature alone. He also made significant contributions to traditional archery, organizing competitions through the Apphira Archery Committee, further promoting indigenous sports and fostering a sense of community pride.
Throughout his illustrious career, Bah Sawian was associated with All India Radio, Shillong, and Doordarshan Kendra, Shillong, where he continued to inspire and mentor young journalists. His work was widely recognized, and he received numerous awards for his exceptional contributions to journalism and social service, including the prestigious Meghalaya Day Award – U Tirot Sing Award for Arts and Literature in 2017, which honored his outstanding achievements.

Bah Sawian’s demise is a great loss to the literary world, and the Khasi community. We are grateful for the time we had with him, and we take solace in knowing that his legacy will live on through his works and the lives he touched. Our thoughts and prayers are with his family during this difficult time.

श्री राम वन्दना

श्री रामचन्द्र दया निधान,
दयालु हे! जगदीश्वरम्।
तम तोम तारक सुर सुधारक,
सौम्य हे! सर्वेश्वरम्।
मन मणि खचित रवि निकर
सम, छविधाम आप जगत्पते।
सौन्दर्य की उस राशि के
आधार हों सीतापते!
लखि रूप मोहित देव सब
ब्रम्हा, उमा-महेश्वरम्।
श्री रामचन्द्र दया निधान,
दयालु हे! जगदीश्वरम्।
शत् काम लज्जित राम तव
आनन निहारि निहारि के।
सँग नारि सीता रूप छवि,
नव कलित रूप निवारि के।
अस सुयश गावहिं जगत के
सब मनुज हे! अखिलेश्वरम्।
श्री रामचन्द्र दया निधान,
दयालु हे! जगदीश्वरम्

राजेश तिवारी “विरल”

U Myllung ka Mynnor, Mynta bad Lawei

Myllung ba stad ba iohi jngai,
Jylliew pyrkhat naei ban shai,
Aiom tyllun ki sngi u bnai,
Na ka mynnor u lum jingshai.

Myllung u iaid kylleng ka ri,
Da la ki khmat u kwah iohi,
Mariang buhrieh kan sei ia ki,
Naduh kynthong mynta iohi.

Shwa ba phin rung sha Soso Tham,
Myllung u shna ka dur sahnam,
Jingkieng jyrmi iathain dani,
Dur ba phylla bym juh iohi.

Ka wah napoh jingkieng ka tuid,
Tlang bad Lyiur ki sur kynud,
Pynthor ki nur kine jyrngam,
Ki shalynnai ki jngi ki ngam.

Ha ki diengbah tiew dieng ki pur,
Ki shat syrngiew ha um ba sngur,
Ki mrad kine ki wan dih um,
Ki shong jahthaid ha maw bajngum.

Ki khun bynriew shong dih duma,
Ki shong jahthaid harud jong ka,
Kynthei kit soh na thiep ki kiew,
O khlem khuslai ki hiar ki kiew.

Ko ma kylli shong dih duma?
la ki pyrta khynnah samla,
Halor ki maw khlem khuslai,
Hapneh mariang kine kynjai.

Myllung u peit shano kan ingi
Kam kwah ban ioh jingkieng jyrmi

Ka kup ki rong da i jemnud,
Ban khlad na ka jingkieng bynnud

Ka Jingduwai Ïa Ka Jingwan Mihpaw

Ka Jingduwai Ïa Ka Jingwan Mihpaw Ba Jar-Jar U Mynsiem Ba La Ïap Naduh Mynhyndai
La pynkylla khasi da I Bah P S Lyngdoh na A Requiescat in Pace

Ïaid pynkloi, Ko mynsiem! Hapoh ka lynti u khlur- ba la pynsaphriang jong me;
Pynkloi, ko ba la kyrkhu kyrpang! Hangno ba ka jing-puson ka laitluid junom,
Ha kaba ka samoi u lyoh dum um lah shuh ban kah ia ka jingïohi,
Ka jingsuk bad jingkyrkhu pateng-la-pateng ka long lem bad me!

Ka jing-shakri jong me ba hok, ka jingaitilut jong me ka long pura,
Phin shem la ka ïng ha dohnud da ka jingiied ba lait na ka jingim pyrthei;
Ka jingkynmaw bathiang, ka pynduh noh ïa ka samoi baroh,
Kum ki ‘tiew-kulab ka duwan-blei ki pyndap ha ka jaka nadien jong me!

Ïa ki jingshateh jong me la pynpra noh, ïa ka jingsliang jong me ha jingkyrkhu la shem pat
Bad Uta uba wan kum ha ka Jingïap bad ka Jingim;
Me long u briew ba ïarap ei, u bym bishni ei ei ha sla pyrthei,
Sha phrang! Ïai ïarap shuh da ka jingieid ha kane ka pyrthei ka jing-ïaleh!

A Requiescat in Pace

Ki Sur Tynrai ha ka Put ka Tem Khasi

Voice: Lamjingshai

Ki sur tynrai (traditional music) ki dei ki sur put sur tem kiba don ha kano kano ka kynhun jaitbynriew, kiba kdew bad pyni ïa ka jinglong kyrpang jong kata ka jaitbynriew. Ha kajuh ka por ki long ruh ki sur kiba kata ka jaitbynriew ka pynithuh ïalade sha ka pyrthei baïar ïa la ka kolshor ha ka put ka tem ka rwai ka siaw ne ka shad ka kmen. La ju ong ba kawei pa kawei ka kynhun briew kaba paw ka don la ki jong  ki sur (every known human group has music of its own).

                              

Ngin ïa phai sha ki sur tynrai ha ka put ka tem Khasi. Ha kane ka liang ki don ki sur ksing sur dhah, kiba long ki sur tem snieh lyngba ka bom ka nakra. Ka ksing shynrang ksing kynthei, ksing padiah ksing nalai, ka singphong bad ka kynshaw ïa ka sur (melody) la pyndonkam da ki jingput kum ka tangmuri, ka sharati ka shangwiah haba tem had ka bom ka ksing. Don ruh ki jingtem kum ka duitara, ka marynthing, ka maryng-od, ka mieng, ka put sla, ka besli, ka tanglod ka donglod, kaba lah ban tem bad ka jingrwai.

U longshuwa u la pynwandur ïa ka rukom tem ïa ki ksing ha ki skit bapher bapher. Ki don ki skit niam bad ki skit rong kiba long ki skit tem sngewtynnad khamtam ha ka shad ka kmen. Ki skit niam ba kham paw khmat ki long kita ki shiphew ksing arphewñiew sur ha ka lehniam lehrukom, ki don ruh ki khat-ar skit ha ka thepmawbah bad lai skit ka nguh heh ka nguh rit bad ka kyntang wai wot ha ka nguh meikha pakha.

Ki skit rong ba tem sngewtynnad ha ka kmen ka sngewbha ki bun jait bad kine ki ïapher na kawei ka thaiñ sha kawei pat namar ki don ka jingïadei kaba jan bad ka rukom trei rukom ktah ki briew la ka rep ka riang ne ka rukom im rukom man. Ki skit tem ksing kiba kham paw ki long ka dum dum, ka tyngkoh, ka padiah, ka nalai, ka lyngngai sngi, ka mastieh, ka shad wait ka ksing lynti, ka ksing rong ka kyntui, ka dong dong, ka rah kynthei, ka sing mareh, ka krud ksing rep, ka sing sur maw bad kumta ter ter. Ka rukom tem ka don ka shi dieng ka ar dieng, ka khrup, ka shikhup ka arkhup, ka pynthap bad kiwei kiwei.

Kine ki sur tynrai ki dei kijuh kiba la khot kum kita ki folk music namar ki dei kiba don la slem ha kata ka jaitbynriew bad la sam pateng la pateng lyngba ka jingkynmaw da kaba khlei ktien (oral transmission). Ka jingbatai ïa kine ki folk music la pdiang da ka International Folk Music Conference kunne harum:

Folk music is a music that has been submitted to the process of oral transmission. It is the product of evolution and is dependent on the circumstances of continuity, variation and selection.

Ki sur jingrwai nylla(folk songs) ruh ki dei ki sur tynrai kiba don ha ka traditional music. Kat kum ka jingbatai kaba don ha kylleng ka pyrthei shaphang ki sur tynrai ki sur jingrwai nylla, lah ban ong ba kine ki sur ki dei ki sur nongkynti jong kano kano ka jaitbynriew ne ka kynhun briew kaba long kum ki atiar bakhlaiñ ba ai ka jingsarong, ka jingphuhmut phuhmat bad kaba tehsong ia ka jingïatylli jingïalong  kawei bad jingkyrpang jong kata ka jaitbynriew. Ha man ki khep ba ïohsngew lane tem bad rwai ïa kine ki sur kata ka jaitbynriew, ka sngew khie im bad ïohbor. Ki sur nylla ki lah ban long ruh kito kiba don bad ki kyntien kita ngi ong ki jingrwai, ki phawar ki phadong, ka kynhoi ka duhoi bad kumta ter ter. Ïa ki kyntien kam pher ki lah ban long ki kyntien shnong jong kawei ka thaiñ bad kiba lah ruh ban kylla ha ka ktien skur ne skul ne kyntien thoh bad pule mynta. Ha kane ka liang ngim lah ban ïaid lait ïa kaei kaei kaba ki stad ki jhad ka pyrthei baïar ki batai bad ong shapang kane:

Folk songs are the spontaneous songs composed and sung by the common people of long ago, commemorating personal experiences of everyday life or uncommon events or characters of local interest.

Haba pynwan shaka ktien Khasi ka mut:

 Ki sur jingrwai nylla ki dei ki jingrwai kiba mih hi kumto na lade kiba la thaw bad rwai da u luk u lak u thab dab jong ki por naba rim naba jah, kiba pynsah nam sah kynmaw ïa ki jingshem ba shimet jong ka jingim ba man ka sngi lane ki jingjia bym  ju kham jia koit lane ïa ki briew kiba ïa pur ïa khana ïa tip ïa ithuh da ka dong ka thaiñ ne ka shnong ka thaw.

Ngin shim ruh sa kawei ka dang ne ka lyngkhot ba la pynshai da u Cecil Sharp, uba long u nonglum jingtip uba khraw ha ka liang ki sur nylla ka ri Bilat (English folk songs). U kren kumne ha ki kyntien jong u hi:

Some experts maintain that folk songs, like other songs, were composed in the past by individuals, and have been handed down more or less incorrectly by oral traditions.

Ha ka Khasi:

Don ki stad ki jhad kiba shim ne ñiew ba ki sur nylla kum kiwei pat ki jingrwai, la thaw ha ki por barim bajah da ki katto katne ki riew shimet, bad la ai pateng ïa ki malu mala ha ka rukom ka bym biang lut da kaba shu ïathuh ktien.

Hangne ngi ïohkem ba ki sur nylla jong kano kano ka jaitbynriew ne kynhun briew kim long janai shuh kum na sdang ba dang kynthong kita ki sur bad namar ba la ïathuh pateng ïa ki da ka ktien(word of mouth) lah ban don ka kum lait kum let hangne hangtai bym lah kynmaw shuh ia ki jnit ki jnat ki skit ki sker baroh kumba long mynnyngkong. Hynrei, kawei kajingmaïan jong kine ki sur ka long ba wat la ki kamra ki lah ban pher ne la pynkha tok hangne tok hangtai, u mawkhrum bad ka shynrong pdeng pat ba la oh tynrai uba rim bajah ki neh ki sah. Haba peit najngai (imagery) ne khamtam haba ïa nujor bad kiwei ki ïing thymmai kiba mynta, ngi ïohi ba kata ka ïing ki sur nylla ka dang don ka matti ba la oh shrong u hyndai hynthai. Dei hangne ba kawei na ki bynta kiba pynlong ïa ka kolshor ka trei kam. Kata ka long ba ka kolshor kaba khlaiñ kam dei ban sah hajuh(static) hynrei ka shim kylliang la kiei kiei kiba bha jong ka mynta khlem iehnoh ïa ka jor tynrai jong ka mynnor.

Ngi la ïohdak lehse, ba ki sur nylla ki dei ban long kiba la rim la jah, kiba don ka tynrai jong ka mynnor. Ki dei ban don ki nongthaw ïa kita ki sur bad ki shu wan hi kumto lehse ha ka jingïakynduh lang ha ka rong ka tamasa jong ki kur ki kha, ki kher ki mer, la ha ka shongkha shongman, ka rkai khynraw mynraw, ka rong ha thaw ha shnong ha thaw, ne ha ka hima sima ha ka lehniam leh rukom ruh. Ki lah ruh ban long ki sur ba kyoh mynthi ne ki sur ba pyn-ang muid, pynjaw ummat ne pyn ïapler ïap-ang jong u nongbiria nongphawar ban pynjah ïa ka thait ka jrem ka shnong ka thaw ha ka por prem miet hadien ba la wan phai na ka trei ka ktah. Lane, ka lah ban long ruh ki sur ba kyrsoi na ki krem synnia ka Marynthing ka Maryng-od ne na ki thymbrong ki saimuka ka Duitara kaba u longkñi u sneng u kraw ïa ki pyrsa ki para sawdong ka lyngwiar dpei. Nalor kine, ngim dei ban klet ba kin long nylla dei ban pdiang salonsar da ka jaitbynriew ne ka kynhun jaitbynriew bad dei u luk u lak u thab u dab uba long u nongbishar ba sngewhun ban ai ïa ka rai ba kata ka sur ka dei ka makynti jong ka jaidbynriew kaba ma u u long ka bynta..

Katto katne ki sur ba la lum bad wad bniah yn ai hangne. Kasur Kyntang wai Wot ki Nongtung Khasi sha ki khappud thaiñ ri Bhoi, ka pynkynmaw ïa ngi ïa ka dustur u barim uba jah haba ki khun kha khunlong ki phur ki siang ki nguh ki dem ïa la ki meikha pakha.

Da poi phi mo Beikha Da poi i oi khonkha
 Da poi te ino ji joh Da u sympih wa ka lama
 Adu kattu hi ne Bei te adu kattu hi ne pa
 Da wai kyntang wai wot ka piling bamja.

Katei ka jingrwai ka ktah ïa ka jingsngew myllung naduh dohnud (emotions) bad ïohi ruh ïa ka tynrai ba itynnad jong ka jaidbynriew. Ki kyntien khia thew mar ïarwai ki plie war ïa ki khuiñ ki synrang jong ka prang maw ba dum ka pyrkhat briew bad bak ka rah ïa ki nongsngap ban jngi sha kiwei pat ki por. Ka jingjanai lane ka quality jong ka literashor ong u William J. Long, ka dei ka jingai jingmut ne ka jingkdew jong ka (suggestiveness), ka jingkyntu kaba ktah ïa ka jingsngew bad jingmutdur(imaginations). Tang mar ïa rwai ‘Ka nguh meikha’ hato kam ktah bad rah ïa ngi ban mutdur kumno ki meikha bad ka khunkha ki ïa kren ïaphar ktien syllok hyndai lyngba ki jingrwai? Hato ngim ïohi bad sngew kumno kita ki meikha ki ong ‘ngin leh kumno khun haba poi kumne bad phi ngim don spah ei ei ban ai lait tang u sympi ka lama, kaba mut ka jingkoit jingkhiah suda? Kaei pat kaba kordor kat ka jingkyrkhu ban ïoh ïa ka jingkoit jingkhiah? Hato kane kam don ki symboh pyrkhat jinghikai ba sngewthiang kiba ngi ong ki ideals kaba ki khunkha ki nguh bad ïoh pdiang jingkyrkhu na ki meikha pakha? Lada ka long kumta, katei ka jingrwai haneng ka don ka literashor namar ka jingmutdur ïa kiei kiei kiba itynnad ka ai ruh ïa ki jinghikai kiba bha.

Khmih sa kane kawei ka jingrwai phawar kyoh mynthi ia ki shynrang bym don knup ban kup ha ka por slap ba rep lyngkha da kaba pynrem biria ba me ïoh kurim da ka bym nang thaiñ knup, namarkata me hap shah slap wat ha ka por lur masi. Ha ki kyntien Khat-ar Lyngdoh ki phawar kumne:

U Sohparu basuk basuk lei buh me ha lad luti
Ïoh chiku mar nang thaiñ knup shah slap me por lur masi.

Lane kumno ki samla shynrang ki rwai biria pynrem ïa ki samla kynthei ha ka por ïa trei rep bara kylliang sngi ha lyngkha. Ki ong ïa ki hana ba ki lapmiet ka peit shynrang haduh ba kim lap por shuh ban lum ïa ki skum kba ha lyngkha:

Khar khoit khoit u skum chi phi pynsah heh re duh ha I
 Mah u skum phi te sah klang im duh ba mah shynrang

Ki samla kynthei pat ki jubab bad haba sngap sngewbang hi ngai bad ka ïapler ïap-ang haba ki pynphai ktien da ki sur phawar ba ïalade ki shynrang ki buh kti ha u  mohkhiew katba ki khmat pat sha ki thei samla ba bhabriew:

Puh syon syon se lukai shynrang pynsah re uto u phlang
Mah yng ktien phi te khai ki blei im duh sharai kynthei

Sngap katno sngewtynnad bad ïoh jinghikai haba ki kynthei Raid Nongtham ki pynrem biria da ki sur phawar ha ka khwai doh ïa ka briew kaba kob sop ha shnong ha thaw.

Dohbyrthih kaba haw haw pha ha ktien hali
Sariah pha te haw shi haw ngat pha duh san tyrli

Haba phai pat sha lum, haw sngap ïa ka phawar rep ki nong Mynsei ka thaiñ Sohryngkham ha ka shohkba shohkhaw. Ka phawar kit kba ki Mawpyrshong, ka rukom bet kba ki Diengpasoh ha ka Dot Arkynda.

(Ka kylla sbai)

To liem nge wei lup nge wei Ha ka mon jong phei arkynda
Ban dap u thir bad dap u sup Haba mon phei Arkynda

 (Ynda la khie ka Dot)

Dot tynrew marew La tip ma phei ko Arkynda
Lup iwei liem phra Liem iwei lup phra
La tip ma phei ko Arkynda

Tang dep kane ka don sa ka Shad Wir kaba rah kti ïa risa kynhoi ïa biria pynrem sngewbha khlem ïamong ïathut da ki sur phawar. Uno uno uba rem katta nang ïa phawar pynrem shuh shuh tang ban ïakmen ïa sngewbha hadien ka shohkba shohkhaw. Ka phawar ka neh shimiet shiïa ïashai hui shi hui tang ka biria birai tang ïoh ïa khana myllen ha shnong ha thaw.

Ka long kumta, ki sur tynrai ki don ha ki ïa ki jinghikai kiba ïar ha ka longbriew manbriew. Kaei kaba ngi ïohkem hangto hangto haba ïohsngew ïa ki ka dei ka jinglong shisur bad jingshida. Kane ka ktik ia ka jingmut ki nongsngap ban jngi sha ki thwei ka mynnor kiba long ka tynrai jong ka jaitbynriew.

Chosterfield Khongwir is a renowned composer and singer of repute, renowned for his research works in the field of Khasi folk music and dance. He has received several awards, including the North East Artiste Award, Asom Shilpi Divas, Apphira award, Shillong Citizens’ Manju Srmitish Majlish, Rotary Club vocational award and others. His creative dances, such as ‘Ka Shad Shoh Kba’ and the Dance Drama of Ka Pah Syntiew, have been widely acclaimed. and published in various magazines, newspapers and University publications. He well-known for his contributions to education, as a member of the Academic Council North East Hill University, visiting fellow in the centre of creative arts NEHU and as the Head of Khasy Department, St. Edmund’s College, Shwellong.

Ka kyntien Ba Kyntang U Ramakrishna

ka ba bteng

Kynrad bad u Nongbud
Rymphang 1882
“Te, phi dei ban pyrsad-pyntieng ïa ki riewsniew. Phi dei ban pyntieng ïa ki lym kumta kin pyn-mynsaw ïa phi. Hynrei phim dei ban puh pyn-mynsaw ïa ki, ym dei ban mymong ïa kiwei pat.”
“Ha kane ka jingpynlong jong u Blei, don bunjait bun rukom kiei kiei: Ki briew, ki mrad ki mreng, ki dieng ki siej, ki jingthung-jingtep. Napdeng ki kynja mrad don katto katne kiba bha bad kiba sniew. Ki don ki mrad kiba i-shyrkhei kum u khla. Don ki dieng kiba sei bad pynmih ki soh kiba thiang kum ka um ngap bad kiwei pat kiba long bih haduh katta katta. Kumjuh, hapdeng ki bynriew bapher, don kiba bha bad kiba sniew, kiba khuid bad ki bym khuid. Don katto katne kiba aitilut ïalade ha u Blei bad kiwei pat kiba shah teh ha ka jingim pyrthei.
“Lah ban pyn-kyrdan ïa ki briew ha ki saw-kyrdan: Kito kiba shah teh ha ka jingsngewbha jong ka pyrthei, kiba wad blei ha ka jingim laitluid, kiba la laitluid bad ki bym don jingshahteh.”
“Napdeng ki bym don jingshah teh ei ei, ngi lah ban ñiew ïa ki, ki riewkhuid ne ki riewblei kum u Narada. Ki im ha ka pyrthei na ka bynta ka bha ka miat jong kiwei, ban hikai ïa ki briew sha ka hok bad ka jingshisha ba kynja-mynsiem.”
“Kito kiba im ha ka jingshahteh, ki la ngam ha ka jingim sngewbha pyrthei bad ka jingklet noh ïa u Blei. Ym da kaba bakla ban kum pyrkhat shaphang u Blei.”
“ Kito kiba wad jinglaitluid hadien ba ki la ïoh ïa ka jinglaitluid na ka jingim bakynja-pyrthei, ki kwah ban pyn-laitluid ïalade na ka jingshahteh ha ka pyrthei. Don katto katne kiba jop bad kiwei pat kim lah.”
“Ki mynsiem ba la laitluid, kum ka jingim ki sadhu bad ki riew-wadblei ba la aitilut, kim shah teh ne shah khring ha ka jingim pyrthei, ha ka kynthei bad ka ksiar.” Ki jingmut jingpyrkhat jong ki, ki laitluid na ka jinglong-jingim pyrthei. Nalorkata, barabor ki ngam ha ka jingpuson blei ha ki slakjat syntiew Lotus jong u Blei.
“Shu ong noh, lada ïa ka pung la ker da ka jar ban tong dohkha. Don ki dohkha kiba sianti haduh katta kata ba kim ju ngat ha ka jar. Ki long kum kito kiba la laitluid jynduh. Hynrei bun na ki dohkha kiba la ngat ha ka jar. Don napdeng jong ki, kiba pyrshang ban pynlait ïalade na ka, bad ki long kum kito kiba wad ïa ka jinglaitluid. Hynrei ym baroh ki dohkha kiba ïaleh ban lait kin lait. Khyndiat eh kiba ryngkang shabar ka jar, da kaba kynthih sha jrong um. Ba kumta, ki nongtong dohkha kin pyrta, ‘Peit’ kato ka dohkha ba heh ka la lait. Hynrei bun bah na ki dohkha ba la ngat kim lah lait shuh, hynrei ba kin ïaleh pyrshah ban lait nangta. Ha kawei pat ka liang, ki ngam hapoh ktieh lem bad ka jar ha ki shyntur jong ki pat bad ki dem lyngngai hangta, ha ki jingpyrkhat. ‘Ngim dei ban tieng ei ei shuh, ngi la lait lut na ki jingma hangne.’ Hynrei, kiba pli, kim poi pyrkhat ei ei ba ki nongtong dohkha kin tan lang ïa ki hapoh ka jar. Kine ki long kum kito ki briew kiba la shah teh ha ka jingim-pyrthei.
“Ki mynsiem ba la shah teh ki la shah teh ha ka pyrthei da ka jingkhring ha ka kynthei bad ka ksiar. Ki la shah teh bad kti bad kjat. Da kaba pyrkhat ba ‘ka kynthei bad ka ksiar’ kin ai jingsuk-jingkmen bad jingïada ïa ki, kim sngewthuh ba kan ïalam ïa ki sha ka jingjot. Haba u briew u la shahteh kumta ïalade ha ka pyrthei, u la long kum ban sa ïap noh, ka tnga la jong ka ong ïa u, ‘Phi la jan leit, hynrei aïu phi la leh na bynta jong nga? ‘Shuh shuh, la katta ruh u la shu shah khring ha kiei kiei ki jong ka pyrthei, ba haba u ïohi ïa ka jingtyngshaiñ ka sharak, u ong! ‘Pyndum kato ka jingshai. Phi la thang pynheh eh ïa ka.’ Bad ma u pat ha tmier jingiap.
“Ka mynsiem ba la shah teh te ka la shah teh kam ju pyrkhat shuh ïa u Blei. Lada ki ïoh ban ïa kyrsum ha ka jingsngewbha pyrthei, kin pyngngam ïalade ha ki jinglorni jaipdeh bad ki khana jler suda, ne kin pynbunkam ha ki jingtrei bym lar kam. Lada phi kwah kylli ïa uwei na ki ïa ka daw, u jubab kumne, Oh! Ngam lah ban shu shong khop, kumta nga shu shna ka jingker. Haba ka por ka ban khia ha kti jong ki te ki sdang sa ka jingïakhalai.”
La don ka jingsngap jar hapoh kamra.
U Nongbud: “Babu, ym don jingïarap ei ei ïa uba kum uta u riew-pyrthei?”
U Kynrad: Da shisha, ka don. Na ka por sha ka por, dei ban im ka jingim ryngkat-ryngkat bad ki briew bakhuid bad na ka por sha ka por dei ban leit sha ka jaka ba kynjah ban shong puson ïa u Blei. Nangta shuh shuh, u dei ban pyrshang ban pyniapher bad duwai ha u Blei. “Ai ïa nga ka jingngeit bad ka jingshaniah.” Shisien ba u briew u la don ka jingngeit te u la ïoh pdiang lut nadong-shadong. Ym don ka ban kham khraw ban ïa ka jingngeit.

(Ha u Kedar)”Phi la dei ban iohsngew shaphang ka bor jingkhlaiñ bakhraw jong ka jingngeit. La ong ha ka khana puriskam ba u Rama uba long ma u hi u Blei – uba long uba lahduh naduh-haduh – u la dei ban tei ïa ka jingkieng lyngba ka duriaw bah sha Ceylon. Hynrei u Hanuman, uba aitilut ha ka kyrteng u Rama, u lah ban kam ïa ka duriaw na shiliang sha shiliang tang shisien kam. Ym da donkam ban shna jingkieng ei ei(baroh ki ïarkhie).
“Shisien la don uwei u briew uba la mut ban ïaid lyngba ïa ka duriaw. U Bibhishana u la thoh ïa ka kyrteng jong u Rama ha kawei ka sla-dieng, u la teh ha kawei ka tduh jong uwei u briew uba phong ïa kata ka jaiñ, bad u la ong ïa u. “Wat tieng. Don ka jingngeit bad ïaid halor ka um. Hynrei khmih shane – ha kano ma ka khyllipmat ba phi duh ïa ka jingngeit te phin ngam jyllop.” Te, uta u briew u la sdang ïaid da kaba suk halor um. Shen shen, u la don ka jingpynshoi kaba jur ban ïohi aïu lateh ha tduh ka jaiñ ba u phong. U la plied ïa ka bad u la shem tang ka sla-dieng lem bad ka kyrteng jong u Rama ba la thoh halor jong ka. Kaei kane? U la pyrkhat. “Tang ka kyrteng u Rama!” Mar shu wan ka jingartatien ha ka jingmut-jingpyrkhat u la ngam jyllop hapoh um.

“Lada u briew u don ka jingngeit ha u Blei, te watla u la leh pap katno katno ruh – kum kaba pynïap ïa ka masi, u brahmin ne ka kynthei – te da shisha un ïoh lait lyngba ka jingngeit jong u. To ai ba un kynnoh ïa ka kyrteng u Blei. ‘Oh Kynrad, ngan ym mlien shuh kum kata ka jingmlien bad um dei ban sheptieng ei ei shuh.
Haba u la kren ïa kane, u Kynrad u la rwai:
Tang lada nga lah ban khlad noh syndon da kaba ïai khot ïa kyrteng ka Mei Durga,
Te kumno Men ym lah, ko ba la kyrkhu,
Daba snoh na nga ba la pynlait im,
Haduh katno la nga long uba la jot-la pra
Nga lah ban long ba la ïoh dih tuh ïa ka kyiad, ne pynïap ïa i khyllung bym pat kha,
Ne ba la pynïap ïa ka kynthei ne ïa ka masi
Ne watla pynlong ka daw ka jingpynïap ïa u brahmin
Hynrei, watla baroh ka long kaba shisha.
Kane kam lah ban pynsngew pisa jingmut ei ei ïa nga
Naba lyngba ka bor ka kyrteng ba thiang jong Me,
Ka mynsiem ba la jot jong nga ka ïai ai mynsiem
Wat ha ka kyrdan jinglong riew bashisha (Brahman).
Da kaba kdew ha u Narendra, u Kynrad u la ong: “Phi ïohi baroh ïa une u khynnah. U pynpaw ha kane ka rukom hangne. U khynnah runar ruh u i kumba uba jemnud eh haba u don lem bad la u kpa. Hynrei u long da uwei pat u khynnah haba u tem ïa ka jingduwai lehniam kyrpad (chandri). U Narendra bad ki briew kiba kum kine ki jinglong ki dei na ka kyrdan kiba laitluid khlem pud. Kim ju shah teh ha ka jingim-pyrthei. Haba ki la kham rangbah ha ka rta ki sngewthuh ïa ka jingkyrsiew mynsiem ba na shapoh la ka dohnud bad shem beit beit ïa ka lynti sha u Blei. Ki wan long briew sha kane ka pyrthei tang ban ïoh hikai ïa kiwei pat. Kim ju pyrkhat ei ei shaphang ka pyrthei. Kim ju shahteh ne shah khring ha ‘ka kynthei bad ka ksiar.’
“Ki jaitbynriew vedas ki kren shaphang ka sim homa. Ka im hajrong eh jong ka sahit bneng bad hangta ka kha pylleng. Mar ïa kha, ka pylleng ka hap noh, hynrei naba ka hap na suiñbneng kaba jrong haduh katta katta ka shimpor bun bun sngi. Ha ka por ba hap kumta, ka puh artad bad i khun sim i hap. Haba hap kumta i khun sim i plied la ki khmat, i pynmih ki thapniang. Mar shu plied la ki khmat, i sngewthuh ba i hap bad ïai hap kumta bad ba in phret lyngkhot-lyngkhai da i hap ha khyndew. Ba kumta, shisyndon i her shalor sha ka kmie kaba don ha suiñbneng.”
“Hamar kata ka por u Narendra u la mih noh na kamra. U kedar, u Prankrishna, u M bad bun kiwei pat ki la ïa don hangta.
U Kynrad: “Phi ïohi, u Narendra u tbit haduh katta katta ha ka jingrwai, ka tem jingtem, ha ka jingpule bad ka kiei kiei baroh. Ha kawei pat ka sngi, u la don ka jingïatainia lem bad u Kedar bad u la tar lyngkhot lyngkhaï ïa ki jingwohnia-woh daw (baroh ki ïarkhie).
(Ha u M): Don kano kano ka kot phareng kaba kdew ïa ka jingwohnia-wohdaw?”
M: “Hooid, babu, ka don. La khot ïa ka, ka kot Logic.”
U Kynrad: “Ïathuh ïa nga, ka ong kumno.”
M: U la lyng-a jingmut. U la ong: “Shi bynta na ka kot ka kdew shaphang kaba ïadei salonsar sha kaba ïadei kyrpang. Kum ka nuksa: Baroh ki briew kim im sah. Ki riewstad ki dei ki briew. Namarkata, ki riewstad kim im sah. Sa shi bynta pat, ka kdew shaphang ki jingmut-jingpyrkhat kat kum ki daw ba dei ban long na kiba ïa dei kyrpang sha kaba ïa dei salonsar. Kum ka nuksa: Kane ka tyngab kaba ïong. Kato ka tyngab ka long kaba ïong. Namarkata, baroh ki tyngab ki long kiba ïong. Hynrei ka lah ban don ka jingbakla ban pynkut ha kane ka rukom, naba ynda haba wad bniah bha lah ban shem ba don ka tyngab lieh ha katto katne ki ri. Ka don sa kawei pat ka jingpynshai: Lada don u slap, la dei de ban don u lyoh. Namarkata, ïa u slap la pynlong na u lyoh. Lah ban long ruh sa kawei pat ka nuksa: Une u briew u don 32 tylli ki bniat, Utai u briew u don 32 tylli ki bniat. Baroh ki briew ngi ïohi ki don 32 tylli ki bniat. Namarkata, ki briew ki don 32 tylli ki bniat. Ka kot Logic ka kdew ïa kum kita ki bynta kiba thew ha ka jinglong salonsar na ka jinglong ba kyrpang (induction) bad ka rukom wad jingtip ba bniah na ka jinglong salonsar sha ka raikut ba kyrpang (deduction).
U Ramakrishna um ju kham ïoh sngew koit ïa kum kine ki ktien bad kyntien. Haba u shah shkor ïa ki u dum ka buit. Ba kumta ka jingïatainia kam shym la bteng slem.

Ka Sarada Devi: Ka KmieBakhuid

(Ka ba bteng)

Ha Dakshineswar
Da ki spah snem ki kynthei jong ka Mei-ri India ki dei ban shah shibun kiei kiei, kum kaba duh ïa ka jingnang jingstad, ka jingshah ban beiñ ha ka liang ka ïmlang sahlang bad kane ka la khang lad shibun ïa ïa ki ban roi ban san shaphrang bad ban pynpaw ïa kiei kiei kiba don ha ki. Ngim lah ban len ba u Sri Ramakrishna u long u ba sngewthuh bha ïa kane ka jingkhanglad. Dei na kane ka daw ba u shah shitom bad kit khia bha naka bynta ki kynthei, bad dei kane kaba la pynpyrkhat ïa ngi ba haba u mane ïa ka Kmie Bakhuid, bad ba u ai ki jingainguh thang, ym namar ba ka long ka kmie ba kynja blei hynrei lyngba jong ka u mut khamtam eh ïa ki kynthei jong ka ri India bad jong ka pyrthei hi baroh kawei. Kum u soh jong kane ngi ïohi ba shibun na ki kynthei jong ka ri India ki la kyndit bynriew, bad ngi bad ngi kyrmen ba kane ka jingkyndit jingmut kan pynlah ïa ki ban kit khlieh ïa ki kam ym kiba dei tang ha ïing ha sem hynrei ha ka jingim ba ïa dei bad ka pyrthei hi baroh kawei; bad da ka bud ïa ki dienjat jong ka Kmie Bakhuid kin lah ban long ki kmie jong ka jaidbynriew.
U Sri Ramakrishna u la pyni shibun kiei kiei ïa ka Kmie Bakhuid shaphang ka jingim ba kynja niam, bad dei da ka jingïalam lynti jong u, ka la lah ban leh ïa kiei kiei ki ba kynja mynsiem bad ban pynlut ïa ki por mynstep bad janmiet ruh ha kaba duwai. Ka ju khie thiah ha ka por lai baje mynstep bad ka leit sum sha ka wah Ganga bad nangta ka pynlut ïa ka por mynstep baroh ha kaba duwai bad teng teng ka ju klet ïa ka pyrthei. Ka la ong, ‘Ha ka por ba shai bnai nga ju phai ïa la ki khmat sha u bnai ban duwai arti arjat’, “Ah Trai, ka don ka jingthoh dak ha u bnai hynrei wat ai ban don ka jingthoh dak ha ka jingmut jong nga”. Ka la ong ruh, ‘Lada mano mano ruh kin aiti lut ha kaba duwai, kin lah ban ïohi ïa u Blei ha la ka dohnud bad ban ïohsngew ïa ka jingsawa jong u’.
Ka jingim jong ka ha baroh ki liang ka long kaba ïtynnad bad shida. Ka long kaba lehraiñ bad ba leh khia thew, bad ka im jar jar ha la i kamra rit bad bunsien ki briew kim ju da kham tip ïa ka ba don ha ïingmane. Ïa ka jingbam jong ka la buh ha kajuh ka kamra, bad ka leh ïing shetja artad hangta. Ïa ka baranda ka ba don sawdong ka kamra, la ker da ki jingker kiba jrong kiba la shna da u siej. Hangne ka shong ka sah, ka thiah ka dem, ka trei ka ktah, ka mane bad duwai. Ki kynthei ki ba riewspah jong ka Calcutta kim ju rung ha ka kamra jong ka. Ki shu khangoid bad ong, ‘Katno i long i kamra i babit na ka bynta i khynnah rit ba bha. Ka i kumba ka im ka jingim ba la shah pynryngkang par kum ïa ka Sita’.
Ka Kmie Bakhuid ka ju phikir bha ïa ka jingdonkam jong u Sri Ramakrishna ha ka liang ka met kum ba ki ju leh ki kynthei Hindu ïa la ki lok. Da lade hi ka shet bad ai jingbam ïa u kum ïa i khyllung rit. Ka shakri hok ïa la ka kiaw tymmen bad ka ïa leh katba lah ban pynhun ïa ka. Hadien pat ka lah hap ban shet na ka bynta kin nongbud ruh bad bunsien ka hap ban leh ha ka por ka ba la dier. Ka hap ban shet ruh shibun ki jingbam bad ban khylliap tympew. Ka hap shet slem ïa ka dud namar ba u Sri Ramakrishna u bang ïa kaba la ih bha. Kam ju pynsyrwa ei ïa ka por bad ka hap ban leh laiphew jait ki jait kam, kum kaba ñiad lanten, kaba ai khubor ïa ki nongbud haba u Sri Ramakrishna um don bad ka shna tyllai na u sai nalia ban wah ïa ki khiew.
U Sri Ramakrishna u burom bad sngewthuh bha ïaka. Shisien u la ong ïa ka, ‘ki briew ki im ha syndah jong phi kum ki ñiang-rusom haba dum. U la phah ïa uwei u nongbud u ba dang samla ban shim ïa ka jingbthah jong ka da kaba bthah lypa ïaka jingkhraw mynsiem da kaba ong, ‘ka Radha ka long ka bymjukut bad kaba phylla. Da ki khlur kum u Krishna bad Rama la thaw hynrei la pynjot da ka.’
(yn dang bteng)

U Swami Vivekananda: u ‘Riewshlur jong ka ri India

Voice: Lamjingshai

(Ka ba bteng)

Hadien u Sri Ramakrishna u la kem pang bad la pynkynriah noh ïa u sha Cossipore ban sumar, kane ka la long ka por ha ka ba u Narendranath u ïoh ki jinghikai bad jingtynjuh ba bun rukom na une u Nonghikai bakhraw. Ka dei ka por ha kaba ïa ka bor ding mynsiem jong u nongbud ba khynnah dei ban pynrhem bha. U Kynrad jong u ruh u la pyntrei kam bha ïakane ka por da bun ki rukom bad jingtynjuh. U la hikai ïa u Narendranath kumno ba un long u nongïalam jong ki ba bun ki synran jong u. Hakawei ka por u Narendranath u la kyrpad ia u kynrad jong u ba un kyrkhu ïa u khnang ba un ïoh ïaka jingsuk bneng da lade. Hynrei u Kynrad u la mai bad ong ha u; “Nga nang pyrkhat ba men long uba heh bad ïar kum u dieng Banyan, ban long ka jaka rieh ia ki ba bun, mynta pynban me wad jingpynim tang la ka met.” Hadien kane u Narendranath u la sngewthuh ïa ki jingmut u Kynrad jong u. U Sri Ramakrishna u la ong ha u Narendranath ba un sa ai ha u ïa u shabi ka jingkhang jong ki jingthmu jong u tad haduh ba u Narendranath un da lah ban pyndep ïa kiei kiei baroh ïa kiba la phah ïa u ban wan kha shane sha pyrthei. Katto katne sngi shuwa ba u Narendranath un pyndep ïa kita ki jingpynkhreh jong u, u Sri Ramakrishna u la ong ha u Narendranath, “Ka bor jong nga baroh ban leh ïa kiei kiei ki kam bakhraw, nga aiti lut ha me; tad ynda me la pyndep ïakita baroh men sa leit phai pat sha ka jaka na kaba me wan mih.” 

Hadien ka jingiap u Kynrad jong u ha u Naitung, haka snem 1886, ki nongsynran jong u baroh ki la ïalum lang ha iwei i ïing trep hapoh ka jingialam u Narendranath. Ha ka janmiet jong ka sngi Christmas, 1886, u Narendranath, ryngkat bad ki nongsynran jong u baroh ki la leit sha Antpur. Hangta, sawdong ka ding barhem, habar, ki la smai ban long ki Sanyasa ne ki riewwad-Blei. Shuwa ba kane ka snem kan kut u Narendranath ruh u lah mih ban leit wad-Blei. Dei hakane ka por ba la sdang ban buh ïa u mawdong jong ka Seng u Ramakrishna. 

U Narendranath, ynda u la mih noh napdeng ki nongsynran jong u ban leit ïaid riewblei, u la shim bun ki kyrteng kum u pukir wad-blei. Haba u la shang na kawei ka jaka sha kawei pat u la sngewthuh ha la ka mynsiem ba ka jingkwah jong u ym dei ban ioh jingpynim ia la ka met hynrei na ka bynta ki paitbah ba bun. U Narendranath, u la shang na kawei ka jaka sha kawei pat. U la peit ïaka Varanasi, ka shnong ba khuid tam ki Hindu. Nangta u la peit ïa ki shnong, Lucknow, Agra, Vrindaban, Hathras bad Rishikesh. Ha shnong Hathras u la ïakynduh ïa u Sarat Chandra Gupta u ba la kylla long u nongbud ba nyngkong eh jong u, (Hadien la tip ïa u kum u Swami Sadananda). Dei ha une, ba u Narendranath u la pynpaw ïaka jingthmu ba la aiti da u kynrad jong u, u Sri Ramakrishna. U Sarat Chandra Gupta u dei uwei naki nongtrei ha steshon rel ha Hathras; hynrei u la sangeh noh nakaba trei kam ban bud ïa u Nonghikai jong u. 

Ka Mahabharata

U Santanu u dei u nongsynshar ka Hima barim tam bad ka Hastinapura ka dei ka nongbah. (Hastinapura- kumba ka long mynta pat, kane ka don ha ka jylla Uttar Pradesh kumba 2 km na shatei lam mihngi na Delhi). Ha kawei ka sngi katba u dang leit beh mrad, u ïohi ïa kawei ka thei samla hajan ka wah bad hangta hangta hi u ïapmat noh ïa ka. Ynda u la pynithuh ïalade, u la kylli, “Phin long ka tnga jong nga?” Ka ruh ba ka ïapmat kumjuh ïa u ka la ong, “Hooid. Hynrei kynmaw ïa kaei ba ngan ong mynta. Ynda nga la ïa poikha bad phi nga dei ban ïoh leh katba mon katba nga kwah. Phim dei ban mushlia ïa kaei ba ngan sa leh. Ngan long ka tnga jong phi katba phi dang bat ïa kine ki kyndon.” U Santanu ruh u la kular ban bat ïa kine ki kyndon. Bad ki sa ïashong kurim. Ynda la poi ka ïa, ki la ïoh khun bad tang shu la lah ieng, ka la sbim ïa ita i khyllung bad bret sha ka wah. Kane ak la pynkyndit lyngngoh bad pynkulmar ïa u Santanu uba shu sngap la ka sngap. Ka long kumjuh ïa wei pat i khyllung bad kumta shi kumta ka leit bret bad wan phai sha iing syiem da ka jingrkhie bad jinghun. U tnga jong ka te um shym la nud kylli namar u tieng ïoh u duh ïa ka ba ka long da shisha ka tnga kaba u hun. Ynda la kha ïa i khun ba phra ka la khreh ban leit biang, u pat u bud sia bad ynda um lah shah shuh, u dumok “Ka kam shyrkhei aiu kane phi ju leh. Sangeh seh!” Da kaba jaijai ka la jubab, “To, ngan ieh ïa ine I khyllung. Tangba ka por ban ïakhlad ka la poi.” “To ïathuh te balei, ïathuh shua ba phin leit.” Hangta ka la batai kumne, “Sa tip ïa nga kum ka Ganga, ka blei kane ka wah. Nga la wan shim ka dur briew ban kha ïa kine ki phra ngut kumba la thoh lypa. Nga la ïa poikha bad phi namar tang maphi uba lah ban pynmih khun. Ki khyllung ki dei ki phra ngut ki Vasu. (Ki phra ngut ki blei kiba ïa synran ïa u Indra). Ha ka jingim ba mynwei jong ki, ki la tuh ïa ka Nandini ka masi ba kyntang u stad Vasishta bad la tim da kaba pynkha ha pyrthei. Ynda la ïa kyrpad (appeal) la shah ïa ki hynniew ngut ba ki lah ban iehnoh ïa ka kynja met ba kynja doh ha pyrthei tang shu kha ban ïoh leit sha bneng. Hynrei ïa uba phra na ki u ba la pyndep ïa ki jingkwah ka tnga jong u kat haduh ban da leit tuh ïa ka masi- une uba nga bat mynta un sa nang sah ha pyrthei kum u briew u ban sa pyndep ïa ki kam khraw, hynrei uba la thoh ba u dei ban im ka jingim sotti. Ngan ïalam lang ïa une u khyllung bad nga bad ngan phah hadien pat.” Katba un dep ban kylli da ka jingkyndit, “Lano, hangno, shano?” Ka lah da jar jar shapoh wah. Hadien shisnem, ha kajuh ka jaka u syiem u la ïa kynduh ïa ka Ganga ha kajuh ka jaka bad ka sa ai ïa uta u khyllung uba mynta u la san la samla. “Nga la sumar bha ïa u, mynta u lah ban leit bad phi. La ai kyrteng u u Devavratha. U la pynjanai ïalade ha ka Vedas hapoh ka jinghikai u stad Vasishta hi. Une un sa long u khla ka wait uba tbit ha kaba pyndonkam ïa ki astra. (Ki tiar ïaleh ba la pyndonkam da ki bor maian). U don ka bor jabieng bad bor mynsiem ba phylla. Khie leit ïalam ïa u sha ïing,” ka noh artad pum sha um. U Syiem Santanu u la lyngngoh jlang shiphang, hynrei u la kmen pat bad ïalam sha la ïing Syiem ban kyntiew ïa u kum u nongmih bujli jong u. Saw snem hadien, u Syiem Santanu katba u dang leit beh mrad bad beh thong ïa ka skei, u la ïohi ïa ka thei bhabriew hangta ha khlaw.Tang ïohi ïa ka, u la thrang hir hir ban ïapoi kha bad ka. “Phi dei kaei. Balei phi don hangne?” u la kwah tip. “Nga dei ka khun u nongtong dohkha. Nga, ju ïarap ïa i Pa, ban pynpoi ïa ki nongleit riewblei shatei sha shiliang wah.” U Syiem khlem pyntud, u la leit sha u kpa ban pan ïathoh. U kpa ruh U la kohnguh pynkloi, tang lada u khun ba nyngkong ban kha u dei ban long u nongmih bujli jong phi,” u la dawa. U Syiem te um lah ban kohnguh ïa kane ka jingdawa bad u wan phai sha la ïing Syiem u briew u ba duh jingkyrmen. Ha ki sngi ba bud nangtai u khun Syiem Devavratha u ïohi ïa ka jingbymsuk u kpa u la kylli noh, “Kaei sha Pa kaba pynshitom jingmut ïa phi?” U Syiem u la ong, “Nga khuslai ïa ka ban wan, kumno kan long kane ka jait jong ngi, namar phi long u khun marwei. Lada jia eiei ïaphi, ka thymei jong ngi ka la leit. Ka jingthoh ka ong ba ban don tang uwei u khun, ka long kumba ym don khun eiei. Wat la phi phi don, phi bun kam ha ka ïaleh thma bad phin sa long u khla ka wait. Hynrei phi tip kumno ki khla ka wait ki kut.” U khun Syiem u la jngan hi tiaw ban ïohsngew ïa kita ki ktien bad u la leit ïa syllok ban ïoh buit na ki myntri kiba la tip ïa ka daw. Ki la batai ba u kpa jong u u kwah ban ïapoikha bad ka khun u nongtong dohkha, hynrei um shym lah ban pdiang ïa ka jingdawa u kpa ka khynnah. Kumta hi u khun u la leit sha ka trep kata ka khynnah bad u sa kular ba ki khun kata ka khynnah kin sa long nongmih bujli u Syiem. Hynrei, u nongtong dohkha uba la ïohi jngai u kwah ban ïa sngewthuh shai, “Hynrei mano ban mih bujli ïa u ksiew jong nga?” u Devavratha u la ong, “Wa, ki khun jong u hi kein. Phi tieng that ba nga ïoh ïapoikha bad ba ki khun jong nga kin ïaleh ban ïoh ïa ka khet. Hynrei nga kular ba ngan im bad ïap kum u rang sotti. Kane ka jingsmai baskhem jong nga,” U nongtong dohkha u la kmen. Naduh kata ka por, ïa u Devavratha la sin u Bhisma- kaba mut ka jingsmai baskhem. Hangla u la ona ïa kata ka briew, “Ia noh kein, kiew ha ka kali ïapom jong nga. Naduh mynta ka sngi phi dei ka kmie jong nga.” Ka Satyavathi- ka kyrteng kane ka tnga ba ar U Syiem – ka la kha arngut ki khun shynrang U Chitrangada bad U Vichitravirya, U Chitrangada ynda la dei kapor, u la mih bujli ïa u Santanu. Hynrei u la shah pyniap ha ka thma pyrshah u Syiem ka Gandharva. La pynkiew khet ïa u Vichitravirya uba dang rit ha kata ka por bad u Bhisma pat kum u Syiem nongrap pateng {regent) da ka jingkyrpad ka Satyavathi hi. U Bhisma ba u tieng ïoh ka jait kan duh noh u la shu swar bad ap tang ïa ka por ba biang na ka bynta ban pynpoikha ïa u Vichitravirya. Ha ka ïa kaba biang, u Syiem ka Kasi u la pynbna ka Swayamwara – (ka por ba ki kynthei ki jied ïa ki shynrang ban long ki tnga jong ki) na ka bynta ki laingut ki khun kynthei jong u, kiba kytieng ka Amba, Ambika bad Ambalika. Ha kata ka sngi ba la ïalum lut ki paidbah bad ki khun Syiem kylleng, u Bhisma snodet syndet u pyrta, “Kat kum ka jingbatai ki tymmen ki san don bun jait ki rukom ban jied ïa ki thei samla. Hynrei kaba kham donburom eh ka long ban rah da ka bor ïa ka theisamla napdeng kat une u paid bashlur ba ïalum hangne!” Tang mar ïa dep ong ïa kine u rah ïa baroh lai ngut ki thei samla, u pynshong ïa ki ha ka kali ïapom bad pynswut noh ïa ka kali nangta. Kane ka jia tang shiphang haba u paidbah um pat sngewthuh ïa ka bang ka buid. Ki khun syiem ba ïa don hangta bad u kpa ki thei samla ki la ïa beh wut wut bad ïaleh. U Bhisma ruh um riej u ïaleh bad ki bad poi tiap ha Hastinapura bad kita ki thei samla na ka bynta u Vichitravirya. Hynrei ynda poi ka sngi ïathoh, kaba nyngkong eh ka Amba ka ong, “Nga te ngam lah ban shongkurim bad u para jongphi namar nga la ïapmat bad u Syiem ka Salwa bad ngam treh ïano ïano ruh.” U Bhisma u mynjur ïa kane ka jingjied jong ka bad phah noh ïa ka sha Salwa. La pyniathoh ïa ka Ambika bad u Vichitravirya bad ki ïashong suk haduh 7 snem hadien kata u sa ïoh ka jingpang ba shyrkhei bad u ïap khlem khun. La ong ba ka Salwa kam treh pdiang shuh ïa ka Amba. Ka Amba ka la leit phai biang sha u Bhisma bad ka tyrwa ïalade ha u. Hynrei namar ba u kular ban shong samla sah, u phah biang ïa ka sha Salwa, hynrei ka shah kyntait biang bad kumta shi kumta. Ka mba ynda ka la jlep hi thui ïa kane ka jingleh, ka kynnoh beit ïa u Bhisma na ka bynta kita ki jingshah lehbein bad jingshah leh poh. Ha kaba khatduh haba ka jingleit jong ka kam seisoh shuh, ka la smai ban pyniap ïa u. Ka jingkylla jong ka kum u nongialehthma uba kyrteng Sikandi kan sa long ka jingkut u Bhisma hi ban sa ïohi ha ki sla kane ka kot. Ynda la jia kumne, ka Satyavathi ka la ïa said bad u Bhismna da kaba sdang, “Kat kane ka jingjia ha ka kur, kat kum ki jingshem bad jingbit hi, uno uno u lah ban nang pynbteng ïa ka thning kur lyngba kine ki tnga u para hi namar ki jingthoh (Shastra) ruh ki kubur ïa kane. Wat ai ba kine ki khynnah kin shu kut kum ki thei lyngki. Kane ka jait ka khong ka dei ban ïai bteng. Ka jingsngew u Bhisma ka la nang pyneh shuh shuh bad u sngew ka um lah poi ha ryndang, hynrei khlem riej u ong, “Hukum ïa nga ban leh ïa kaei kaei kawei pat. Hynrei ïa kane em, bad ngam lah ban pynkhein ïa ka smai ban shong samla sah.” Kane ka la pynduh jingkyrmen shuh shuh ïa ka Satyavathi. “Mano te,” ka la ong, “ban ai jingtyrwa ïa ki kpa ki kmie tymmen jongngi. Mano ban pyndep ka leh niam leh rukom ha ki sngi kynmaw ïap ïa ki? Pynim ïa ka jait ka khong jong ngi. Dei da ka jingleh bha jongphi mynta ba lah ban pynïoh ïa ka bynta ba halor ïa ki. Nga dei ka kmie jongphi. Phi dei ban ngeit ïa ka hukum jong nga. Pynmih ïa ki khun ki kti na kine ki arngut ki pyrsa kurim ba bhabriew jong nga. Phi dei ban kiew hi ïa ka khet Hastinapara ban synshar hi. Baroh ka shong haphi ban pynim ne pynjah ïa kane ka jait ka khong KURU,(kaba mut ïa ka Kanrava bad ki Pandava). Ka dei ka kamram jong phi ïa kane ka kur ka jait ka khong bad ïa kito kiba la leit noh. “Em, em, em” la pynbud u Bhisma, “Ngam lah te ban pynkhein ïa ka jingsmai jong nga wat lada phi hukum. To pyrkhat da kiwei pat ki lad.” Ka Satyavathi ka ïai ong, “Phi long uba kuman. Phim tip kan long ka jingtngen ïa kito ki arngut ki khynnah kiba mynta ki sngewsih palat tang bym ïoh khun.” U Bhisma u ïai ban, “shisien ba la smai ka long junom jingim. Dei ban pyrkhat da kiwei pat ki lad namar ka jingsmai ym lah ban pynkhein ne pynkylla.” Ynda ka la pyrkhat bha shipor, ka la wan jingmut bad ka leit biang sha u Bhisma. “Sngap shane, ngan ïathuh kane ka jingiathuhkhana ngam tip ka long ne em ba phin pyrkhat. Bun snem mynshuwa, nga ju kit ïa ki briew sha shiliang wah ha ka lieng. Ha kawei ka sngi, nga la king ïa uwei u kynja riewhok (Rishi) uba kyrteng u Purusar. Katba nga nang khawa ïa ka lieng, u la peit ïa nga da ka jingisynei bad u sdang pyrsia pynban ïa nga. Nga la khynniuh bad tieng. Nga la tieng, namar un tim ïa nga lada ngam pyndem ha ki jingkwah jong u, bad kumjuh ïa ka jingshla i Pa lada i tip ïa kata baroh. Nga la ïasaid bad kyrpad da kaba batai, “La kha ïa nga na ka dohkha, bad ka jingsma dohkha ka don sah bad nga.” “Nga tip ïa kata baroh,” u la ong pynban, “Kumno la pun ïaphi ha kpoh ka dohkha. U kpa jong phi u dei u kynja rngiew (supernatural) bad katba u nang her lyngba ka wah, u la kum pyllait ïa u symbai u ba la hap ha ka dohkha kaba dang tan lyer. Kumta la kha ïaphi bad u nongtong dohkha u la ri la sumar ïaphi. Ka jingsma dohkha ha phi ka dei na kane ka daw. Hynrei ngan sa beh bad pynjah noh.” Da ka bor jadu jong u u la pynjah noh ïa ka jingsma dohkha, bad ym tang katta, u la ai pynban da ka jingiwbih bymjukut shuh ïa nga. “Hooid, nga la kynmaw,” la ong u Bhisma, “I pa i ju ïathuhkhana hana ba dei ka jingiwbih ba wan naphi ba i la bud haduh ban da ïashem bad phi.” “Ban siew kylliang ïa ki jinglehbha uta u riewhok, nga la shah sngewbha ba un pyndonkam ïa ka met jong nga, tangba u da pynkah da u lyoh ïa ngi ban ym pynïohi ïano ïano ruh. Uta u riewhok u la ong, “Sa shong sa sah ha katei ka dewlynnong bad sa kha khyllung, bad yn sa pynsah ïa ka jinglong sotti jongphi. Hangta nga la kha ïa u Vyasa. Une u dei u stad bad u la kular ban wan ha kano kano ka por ba nga donkam. Tang da kaba shu pyrkhat, nga lah ban khot ïa u. Ha ka jingshisha u dei u khun nyngkong jongnga. Lada phi mynjur, ngan khot ïa u.” U Bhisma u la lyngngoh, hynrei u la ong, “Leh katba phi mon. Phi kham tip maphi.” Tang mar ïa pyrkhat, u Vyasa ula wan mih dngung. Ka Satyavathi ka sa batai ïa ki jingjia baroh bad kyrpad ïa u ban ïarap pynroi ïa ka jait lyngba kita ki pyrsa kurim. U la mynjur hynrei u la ong ba ki dei ban ap shisnem namar um pat long ban leh kumta ba u dang don ha ka samoi shah thngan bad Un ym long ban ïa kynduh kynthei kum ha kita ki por. Hynrei ka Satyavathi ka la pynbor ïa u Vyasa bad um don lad shuh da kumwei. “To pynkhreh ïa ki kynthei,” u la ong. “Ngan sa wan kumne.” Ka Satyavathi ka la hukum ïa ka pyrsa kurim banyngkong ka Ambika ba kan riam bad pynphuh pynphieng ïalade bad ban ap ha kamra thiah. Haba u Vyasa u la wan rung, ka Ambika ka la lyngngoh ban ïohi ïa ki jain. ka dur ka dar bad ka jinglehsih ba haduh ba ka Ambika ka shu khapbrip sah ki khmat katba ka dang ïoh lok bad u Vyasa. Hadien kane, u Vyasa u la pynbna ha ka Satyavathi, “Ka Ambika kan sa kha u khun bhabriew bad un sa synshar ïa ka Hima. Hynrei un sa long uba matlah namar ka Ambika ka la khapbrip ki khmat ha ka por ba seng ïa u.” Ka Satyavathi ka la sngewsih, hynrei ka la khroh biang ïa u ba kan ai pat da ka pyrsa ba-ar, ka Ambalika. Ka ruh ka la riam bad pynphuh pynphieng ïalade bad ap ha jingthiah tang mar ïa rung u Vyasa, ka la khaweit bad kylla dur pynban, bad ïoh lok bad u Vyasa da ka jingtieng bym banse. ïa kane, u Vyasa u ïathuh lypa kumjuh ha la ka kmie. “Ka Ambalika ruh kan sa ïoh khun u ban long uba shlur bad pawnam, hynrei un long uba blaid blaid.” Khlem salia, ka Satyavathi ka la khroh ïa ka Ambalika ban ailad sa shisien ba u Vyasa un lah ban wan biang ha ka sien balai. Ynda la dei ka por, ka Ambalika ka la pynriam pynbeit pynban ïa la ka jong ka shakri bad phah thiah bujli ha ka jaka jongka. Kane ka shakri ka la long kaba shlur bad ka theh lut ïalade bad u Vyasa u la hun bad kmen palat. U khun bakha na kane ka jingshongkha u la long uba biang nadong shadong. Ia u khun uba kha matlah la ai kyrteng u Dhritarashtra. Uba ar uba namar ba tieng eh ka kmie, la ai kyrteng u Pandu. Uto u khun balai ba la kha na ka shakri pat uba biang pura nadong shadong la ai kyrteng u Vidura uba ka jingstad, ka jingbishar bad jingshlur ha ka ktien bad ki kam u la long u briew uba pawkhmat bha ha ka jingiathuhkhana Mahabharata kaba ha ka jingshisha la sdang da kine ki laingut ki khun. La pynheh pynsan ïa u Dhritarashtra da u Bhisma hi, bad ynda u la heh la san, la pynbeit ruh ka tnga na ka bynta jong u da kawei ki khun syiem kaba na Gandhara kaba kyrteng Gandhari. Ka jingieit jong ka pat la u tnga bamatlah, ka long haduh ban teh ïa la ki khmat da ka jain ban ïa ryngkat pyrla. Kane pat kam ïarap ïa u Dhritarashtra uba dang snpew ba u la nang duh bor kat haduh ba u ai noh ïa ka bor synshar ha u para jong u u Pandu. Une u Pandu u don arngut ki tnga, ka Kunthi bad ka Madri. Ka jingkiew khet u Pandu la mynjur bad sngewtynnad da baroh. U la long uba shlur bad bahok. U la lah ban kyntiew rasong ïa ka burom ka jait Kuru da kaba pyndem ïa ki Hima ba marjan. Ynda la dep kine ki jingpyndem bad jingjop Hima, u la kwah ban leit shong jah thait hapdeng ki khlaw dieng sal kiba don ha kjat kt lum Makashang.. Ha kawei ka sngi katba u Pandu u dang leit beh mrad u la kum siat ïa ka skei kaba dang ïapoikha bad u skei samla. Kane ka skei ha ka jingshisha ka dei ka jingthaw ba kynja bneng, ka la tim ïa u Pandu, “Ka jingkut, jong me kan sa wan urlong ha ka khyllipmat ba men mut ban ïa thiah tnga bad ka tnga jong me.” Ban lait na kane, u Pandu, u la kiar maitang maitait na ka tnga jong u. U la khuslai shibun bad u la thmu ban kyntait noh ïa kane ka pyrthei na ka jingpyrkhat ba triem ba un sa iap khlem khun khlem kti.

(yn dang bteng)

Leslie Harding Pde was a a playwright, writer, translator, and humourist who wrote over 20 books and translated the “Bhagavad Gita,” “Ramayana,” “Mahabharat,” and “Upanishads” into Khasi. He also wrote the first Khasi sitcom, “Ki Kam U Bah Besbha,” which debuted on television as a TV serial. He served as the Meghalaya government commissioner and passed away on at the age of 79. He was best known for his portrayal of Bah Best-Bha. He was also one of the country’s oldest radio jockeys.

Streamlet Dkhar is a professor of Khasi Dept in NEHU Shillong. She has been the HOD of Khasi Dept twice i.e 2008-2011 and 2014-2017. She is an acclaimed writer and poet who writes both in Khasi and English. She represented the Khasi Literature in various conference in the country and abroad. She has received a number of awards. She coauthored the translation of the present work in the year 1988

Ki Kjat Sngi ka Jingkyrmen

Prof Streamlet Dkhar

Kum ka phyrngab jong ka step
Nga ap ïa ki kjat sngi jong ka jingkyrmen
Ba kin pynjah thait ïa dohnud ba jrem,
Ha ka jingïaid ïa ki mawjam jong ka jingim
Ki khohruh khohram ki la pynsniewdur
Ïa jingbhabriew ki khongdong jat ba lyngkhuit;
Kum u mawshamok ba meh ding
Ka dohnud ka kyan da jingbitar,
Haba la khoh snieh ïa ki syrtap ka dohnud
Da kito kiba phi keiñ kordor tam;
Shano kito ki rympei ba shongblei?
Shano ki khun tipduk i Mei?
Ko mangkarong ba shet shukor!
Balei pha phnieng shangkhawiah
Ïa ki khun samla ha bunjait ki ahor?
Ka jingïaishah ka don la ka dor
Ki jingduwai ki don la ka jubab
Tangba ngam tip haduh lano kan jia?
Nga pang ka mynsiem ban ïohi ïa jingjot
Ïa khun samla ka Ri
Kumno pat yn maramot?
Khyndiat eh ki wanphai
Kum khun sarong awria
Rynjaiñ la ki pop ki wan ban phla
Ba ki la ïoh pat ban lait im na jingthala!
Dang bun byllai kitei ha lum
Kum ‘langbrot b’la sakma;
A! shano bad mano ban wad ïa ki?
Ka por ka tyllun stet kum ki dew
Ba jah lyngaid noh hapdeng duriaw,
Ha jingduwai ba jar-jar la dohnud ba pharia
Nga aiti ha ki kti ba donbor tam;
Ba da jingleh phylla na sha lyndet
Da jingsngewrit la dohnud nga wan ban bret;
Ki lumbah kin khih bad ki mawsiang kin phret
Ko kjat Sngi ka jingkyrmen!
To shat ha ki khun ka Ri
Ba sa shisien ka im tipbriew
Kan wan phai pat ha ki

Back to Autumn 2022)