“Na khap rithor ki khlaw barben
      Ban peit I kumba shong laren
Hangta weibriew b’u iaid khlem sangeh
      Sharak ha kti sawdong u tbeh
                Ki sngi, ki bnai, ki snem ki ïaid
                     Sharak jingshai nangïai thaba
                Kumba ka long ka paw mynta
                    Jah jar jingdum ki khlaw synïa.”

Kine ki dei ki symboh kyntien ba la ring dur ïa Ka Ramakrishna Mission Higher Secondary School Sohbar, ïa kaba la tip mynshuwa eh kum ka New India School, Sohbar. Ïa kane ka skul la seng da uwei u riewshimet na Sylhet ïa u ba baroh kila tip kum u Babu Tarani K’ Purkayastha. La pynshlur ïa une u Babu da u Swami Saradesanandaji Maharaj u ba la long u Secretary ka Ramakrishna Mission ha Sylhet ha kata ka por.

Shuwa ba ngan pashat katto katne ki jingtip shaphang kane ka skul, nga la leit ban ïakynduh ia ki katto katne ki riewtymmen kiba la long tang ki khynnah skul jong kane ka skul, ban kham ioh jingtip shuh shuh. Kita ki riewtymmen ki dei I Kong Mridulla Shullai (85 snem ka rta), Kong Sumitra Shullai (68snem ka rta) kiba dei ruh ki nonghikai jong kane ka skul, Kong Phortimai Tangdhara (90snem ka rta), Kong Himani Syiemlieh (87snem ka rta)  kiba long ki khynnah skul jong kane ka skul. Nga la wad jingmut na ki da kaba kylli ïa ki katto katne ki jingkylli.

   1.         Mynno bad ha ka snem aiu phi la rung skul?

   2.         Kumno ka long ka skul ha ka por jongki?

   3.         La ki kynmaw ne em ïa kino kino ki Maharaj ba don ha kata ka por?

   4.         La ki sngew tynnad ne em ba u nongseng u la aiti ïa kane ka skul sha ka   Ramakrishna Mission Sohra?

   5.         Kaei ka jingkylla ba phi ïohi mynta ha kaba ïadei bad ka skul?

Bun na ki ki bym kynmaw shuh ïa ka snem ba ki la leit skul, tang kaei kaba ki kynmaw bha ka long ba ki sngewtynnad palat ïa ka skul, nalor ki subjeks ba ki pule don ka jinghikai suhjaiñ (Tailoring), weaving, knitting, gardening bad ki da don ka Period(ka por) ba kyrpang ïa kine baroh. Tang la dep ïa ka klas kaba hynriew ki hap ban ïarap hikai ïa ki khynnah rit (Primary section) namar ba ha kata ka por duna palat ki nonghikai.

Nga la ioh lum jingtip na ki ba U Babu Tarani u la long u briew u ba kitkhia ïa la ka kam, naduh ba u dang seng ïa ka skul u la shim khia dalade ban hikai bha ïa ki khynnah bad mynmiet pat u khot ïa ki riewkynthei bad shynrang ban hikai thoh kyrteng ïa ki. U la long u briew u ba ïohi jngai, u im ka jingim kaba dap da ki jingeh suda hynrei um shym la kyrtiang dien bad pyndep ïa la ki kam ban shakri hok ïa u paid nongshong shnong. Dei ma u uba la ïaleh shitom lang ban wanrah ïa ka ding electricity, ban shna ïa ka Approached Road na lad Sohbar haduh Sohbar, ban wanrah ïa ka Landline bad Post Office ha shnong Sohbar.

Ïa ka skul la aiti noh da une u nongseng sha Ka Ramakrishna Mission Sohra ha ka por jong U Swami Suddhanodhananda Maharaj na ka bynta ban pyniaid beit bad na ka bynta ban kyntiew shuh shuh ïa ka pule dangle. Kine ki riewtymmen ruh ki la pynpaw ïa ka jingsngewtynnad palat ba une U Babu u la leh ïa kaba dei eh . Ki la ong ba u bud bha ïa ki jinghikai U Swami Vivekananda “Arise, Awake and not stop till the goal is reached.”

Kumba ka paw mynta, kane ka skul ka la kiew sha ka Higher Secondary Level bad ka la ïarap shibun eh ïa ki nongshong shnong bad ki Marjan shnong namar bun na ki iing kiba duk kin ym ioh ban phah skul shabar ne sha sor kumta ki la hap ban pyndep noh shiteng.

Ka shnong Sohbar ka la paw bha ka kyrteng na ka jingdon jong kane ka skul. Ka la long ka jingsngew nguh kaba khraw ïa Ka Ramakrishna Mission namar da ka jingwan shimti jong ka, ka pule puthi ka la nang kiew, ki khynnah skul ki la nang bun, la buh ïa ki skul bus ban kit ïa ki khynnah skul na ki shnong ba Marjan kiba wan pule ha kane ka skul. La don ka hostel kynthei bad bun ki khynnah na kylleng ka jylla kum na Manipur, Mizoram bad West Bengal ki wan ban pule ha kane ka skul.

Ka Ramakrishna Mission Higher Secondary School Sohbar ka la wanrah jingshai ïa kane ka jaka bad rat dyngkhong ïa ka jingdum.  Ym don shuh ki Longiing ki bym nang thoh ia u A u B namar kane ka skul ka sam ïa ki uniforms bad ki kot pule khnang ban ïarap ïa ki longing kiba duk. Ka la long ka jingkyrkhu kaba khraw ïa kane ka thain baroh kawei.

Ka phang kaba une u nongseng u la mait bad prat lynti marwei ha kaba la sdang kala kylla long mynta ka par ki Mawlynnai bad Mawkordor (Pearl of Wisdom) ban pynmih ïa ki khun ka ri kiba nang bastad ban tei ïa la ka Ri bad ka Jaitbynriew, hapoh ka jingshakri barhem jong Ka Ramakrishna Mission. U Tarani K’ Purkayastha u la long u ba ieit poetry bha, u ju kren sha ki briew ïa ki laiñ, “ Lead Kindly Light, Amid the encircling gloom” ia kiba sot na ka poetry jong u “John Henry Newman” kumta ka urlong shisha.

Kyrmen kane ka skul kan nang kiew shaphrang ha ka jingpyniaid jong ka Ramakrishna Mission.

Ka ba bteng

U Bhima bad Duryodhana ki long kiba pnah bad khiain bha ha kaba talain ïa ka gada ban ïada ne ban ïa tur. U Aswathama u dei uba pnah bha ha baroh ki tiar ïaleh ne ha ka waitlam. Hynrei ym don uba kham jur ban ïa u Yudhisthira kum u nongialeh bad ka ñiah artad ïa ka kali. Ynda la biang bha ka ïa, u Drona u la leit ong ïa u Syiem Dhritrashtra, “Ki khun jongphi ki la pyndep ïa ki jinghikai jong ki baroh. Ym don eiei ba kim shym la shah hikai. Ngi dei mynta ban pynbeit ka jingpyni sap ka jingstad jong ki. To ngin ïa pynlong ka jingialang shongkun ha kaba ki paidlang kin ïoh wan peit.”

Ha kawei ka madan baheh, ïa ki jaka shong bad ki jaka kyrpang la shna na ka bynta u paid nongpeit kai ha ka jaka baheh bha. U Syiem ruh bad ki khun ki tnga jong u ki la ïa shong ha ki jaka kyrpang. Napdeng bun kita, don ruh ki khun syiem na kylleng kiba la wan. Ha kaba khatduh, u Drona u la rung, u da riam da ki jaiñ lieh suda. Hangta u sa pynbna bad pynithuh uwei pa uwei u khynnah jong u da kaba batai baroh ïa ki jingleh jingkam jong ki uwei pa uwei. U Nongsynran pat uba kyrteng u Sanjaya u shong hajan u Dhritarashtra u nang ïathuh bad nang batai ter ter katba u ïohi hangta ha madan, u la pyrta pynbna, “Te mynta ko paidbah baroh, kine ki ‘rangdajied, ki la wan rung mynta. Phi ïohi ïa u Yudhistira, uba shong halor u kulai uba ïalam ïa kiwei pat ki para. Peit bba baroh ki para jong u ki ïa mih ki da ïarung bad pynbiang ïalade kat kum ki kyrdan bad ki rta. Peit mynta, ki dang rung bad ki tiar ïaieh ba ki ju sngewtynnad bad ki da ïa pyni artad ïa ka buit bad sap ha la ki tiar. Wow ka jingitynnad kaba ym ju don. Ki nongpeitkai baroh ki la ïashongshit da ka jingkmen bad phi lah ruh ban ïohsngew da ka jingïarisa. Ade, wow! Bun kiba dem la ki khlieh bad ki tieng ïoh ki khnam kin leit dei ïa ki. Hynrei kaba phylla ka long ba ki khnam pat ki hap ha madan kumba shi inshi jngai na kito kiba shong hapdeng. Shabas ! Shabas ! Wow ka jingiheh ka main bad ka jingijem ka met ka phad. Mynta pat u Nonghikai jong ki u dang leit sha uwei na ki ban ai ka jingkyrkhu da ka khmat kaba hun bad phuh samrkhie.”

U Dhritarashtra u sngap da ka jingsngewhun ïa kine ki jingpynbna baroh. Hynrei sa shiphang pat u kylli da ka jingsngewkhia, “Ki khun jong nga pat ? Phim shym ong ei ei sbaphang jong ki.”

“Hooid, hooid kein, utei u dang rung U da rah sha jrong ïa ka gada kumba talain luta u hati sawkuna. Mynta ïa u Duryodhana la ker tawiar da ki para jong u. Haba shu peit ïa u, i kum uwei u met bneng basaw uba la ker tawiar da ki khlur babun. Ia ka khmat joug u kaba i dom shla. bad nga tharai lada kin ïa talain da kitei ki gada khlem pep kan long ka jingialeh kaba yn ym nud ban peit. Hynrei u Aswathama u ieng hapdeng ki khun jongphi hi. Um i khih ei ei ruh, u i jai jai wat ïa kitei ki lum i kumba kin ïa tyngkhuh. Hynrei u kpa jong u, u Drona u dang ïaleh ban pynjem ïa u Bbima bad ki khun jongphi, bad u dang pyrshang ban pynïakhlad ïa ki. Mynta u Arjuna u ieng hapdeng ka rynsan bah, Oh, mynta u la nang pyntbit ïa ka bor bad tiar ïaleh thma da ki bor pyrkhat bad ki jingduwai siat (mantras) kiba mynta u nang pynkhlain bad ai jingim shuh shuh. Mynta tang da uwei u khnam u la pynlong ka ding, hadien pat ka um, ka Iyer bad ‘eriong. Phim ïohsngew seh mo. Mynta pat sa u lyoh, mynta pat ka mariang kaba dap da ki lum. Mynta pat baba un sa pyndonkam sa uwei pat u tiar, kine baroh ki la jah. Jingjang ha ka kali, jingjang da ki kjat bad u i smat i sting bha. . . kat kitei ki jingleh kiba palat liam. U Nonghikai mynta u jaw ki ummat ka jingkmen, katba u Arjuna pat u sangeh haba u ïoh ka jingbyllud ieid na ka met.

Shuwa ba ki jingpyni u Arjuna kin sa kut, bad haba ki jingtem jingput ki sdang ban jah bad u patdbah ruh u la sdang thanda ka jingshongshit, kynsan kynsan shu wan ka jingkyrhuh. Baroh ki ïa peit shata. U khla ka wait uba la don lypa khlem don ba ïohi u ieng uba shu phong ki jain paidbah, hynrei uba deng ki sohshkor bad u kyrhuh kop da ka sur batriem. Une u dei uto u Karna uba ym pat don ba ïohi hynrei tang ka Kunthi kaba la pynkie noh ha ka wah. Namar ba u dei u khun u blei sngi uba don ka ka main ba ityngshain bad ki briew baroh ki la ïa lynngoh bad kylli iwei ïa iwei pat “U samla aiu une. . . uei sha utei ? ’’

Une u Karna u la shu khublei tang dep ïa ki bakhraw batri sha kata ka liang ba don u Drona, bad u kop artad.”Nga lah ban leh kham palat ïa kaei ba u Partha (Kawei pat ka kyrteng u Arjuna) u la leh.” U Drona te u la ai jingbit ïa u ban leh ïa ki juh ki jingpyni ba u Arjuna u la pyni. Ka jingleh u Karna ka la pynsngewbha ïa u Duryodhana uba la kdup ieid ïa u bad u sngew kmen namar la don uta u ban aireng bad u Arjuna haduh ba u la kular.”Ngan sa ai kano kano ka jingkwah. To sah bad ngi, bad long kum uwei na ngi. Kheiñ ïa kaei kaei baroh ba ngi don kum la ka jong.”

U Karna pat u la jubab, “Nga pdiang ïa kane ka jingialang lok khlem artatien. Hynrei nga don tang kawei ka jingkwah. Nga kyrmen phin ïarap ïa nga ban ïoh ïa ka bad kata ka long ba ngan ïakhun bad u Arjuna para marwei.”

“Khie leit da ka jiogkyrkhu jong ngi, “ la phai ktien u Duryodhana.”Ngi tip shai ba phin sa buh ïa ka kjat jong phi halor uta u nongshun jongphi, kat uba dei.” U Arjuna haba u la ïohsngew ïa kane, u la dumok, “Phi dei tang u nongtuh burom, phi la wan khlem don bakhot ne ba ïawer, khlem niam khlem rukom. Ngan sa ai ïa kaei ba phi dawa kum ïa kito ki jait sewbna lat.” U Karna pat khlem khih u la jubab, “Kane ka jaka ka dei ka jaka lympung paidbah. Nga don ka hok kum kiwei pat ki briew. U Kshatriya bashisha, um ju pynlut ïa ka por ha ki jingkren kum kito ki jait kur kiba tlot hynrei kiba pynlut bad por bad bor ha ki jing-iatai-nia. Lada phi la nang ban pyndonkam ïa u khnam bad ka ryntieh, ai kita kin kren bad nga ruh ngan ai ka jubab babiang.”

Da kumne, kine ki briew ki sa ïa pynlong ki kynhun bapber. Kawei ka kynhun kaba ïa synrop ïa u Arjuna da ki shipai ki Pandava. U Duryodhana ha pyrshah kaba don u Drona, Vidura, bad kawei pat ka kynhun ha kaba ki kynrem ki lyndan, hamar pdeng. Ynda ki la ïa ïeng panpoh triang, ka Kunthi kaba mynta ka la ithuh ïa la u khun u Karna, ka la sngewshyrkhei bad ïapler pynban ban pyrkhat ba ki shipara kin ïa khun. U Vidura uba la tip shaphang ka Kunthi, u la pynpeitmat ïa ka da kaba synreit ïa ka da ka um ’tiewkulab.

Kumba la ïathuh, U Arjuna u dei u khun jong u Indra, u trai ki lyoh bad ki lei-lieh, la ïada ïa u da ki blei bad la pynkah ïa u da u lyoh khyndew haduh ba ym lah ban ïohi shuh ïa u. Hynrei ïa u Karna pat ba u dei u khun ka Sngi la pynsum phyrnai da ka jingthaba ba ïong ba suk ban long pynban ka sohpdung. Ha kane ka khyllipmat, u Kripa u stad ha ki thma bad uba long u nonghikai ïa ki khun u Dhritarashtra u la ong ïa u Karna, “Ko khla ka wait, sngewbha ban ïathuh ïa ngi ïa ka kyrteng u kpa ka kmie bad ka pateng Syiem ba phi la wan long briew. Ynda phi la ïathuh, une u khla ka wait, u Arjuna ruh un sa rai ban ïa khun. Phi tip hi u dei u khun Syiem, bad un ym pynpoh ïalade da kaba ïa khun bad u briew uba kham poh ïa u.”Tang shu ïohsngew ïa kane, u Karna u shu dem duh lad namar um lah ban batai ïa ka pateng kpoh ba u la wan. Hynrei u Duryodhana u la ïarap ban pynbna.”Mynta mynta hi, nga kyntiew ïa u kum Syiem ka Anga bad nga don ka bor ban leh ïa kane.” Mar kumta hi u la phah khot ïa ki lyngdoh sha ka lympung. Hangta hangta hi la phah pynlong ki jinglehniam bad la pynbna Syiem ïa u Karna kum u Syiem ka Anga, katba u paid byllien u shu dum bad lyngngoh ngaiñ. Hangta u la ong ïa u Arjuna, “Une mynta dei u Syiem, bad um salia ban ïaleh bad phi wat la phi dei tang u khun Syiem. Phi ïohi em ïa ka shatri Syiem ba la pynda burom ïa u.”

Ha ka jingshisha, ym shym don jingiakhun paradoh, hynrei tang da ka nia. U Bhima ba u kwah ban ïoh tip shuh shuh ia ka jingshisha shaphang ka jingkam Syiem lade u Karna, u ong, “Nga la ïohi kham mynne ïa u nongñiah ka kali ïapom ba u da hiar bad kdup ïa u. Um dei u nongniah kali ïapom ba paw ha madan thma, hynrei, u nongñiah kali shnong jong u kynrad jong u. Khie me jngai nangne namar ïa me la kha ban khyrwit riphin kulai, ym dei ba men rah ïa ka waitlam.” Hynrei u Duryodhana u la pynksan, “U Karna um dei tang u Syiem ka Anga, hynrei u lah ban synshar ïa ka pyrthei baroh kawei, “ u la ong, “U ïa rvngkat bad san ne palat kiba kum maphi. Uno uno uba nud ban ïa aireng, to un kiew ha ka kali ïapom bad un kdiah ïa ka ryntieh da kaba pyndonkam bad kti bad kjat.” U paid babun u la kulmar jingmut thlim kaei kaba dei ne kaei kaba lait. Ha kata ka por ka sngi ka la sep, bad namar bym long ïakhun ynda sep sngi, u paid u la ïapra phrai. Hangta u Duryodhana, u sa shim ïa ka kti u Karna bad u ïalam ïa u lyngba ki sharak ba la thang kyrpang.

Mar kumta hi, u Drona u la lum baroh ki khynnah skul jong u bad u la ong, “Ka la poi ka por ba ngan dawa ïa ka bai hikai jong nga kaba baroh shi katta.” Ynda ki khynnah skul ki la ïa mynjur sngewbha ban ai ïa u kat kaba u dawa, u la hukum ïa ki, “Mynta phin leit thom ïa ka nongbah Panchala, kem koidi ïa u Syiem Drupada bad wanlam ïa u shane. Tang lada phi leh ïa kane phi sa pynbiang ïa ka jingkwah ka jingim jong nga.” Khlem ap tang ïa ki jingbatai, ki la ïa khreh noh ban mih. Hynrei u Drona pat u la pynsangeh ïa ki u ong, “To sngap shuwa ïa kane ka jingiathuhkhana. Haba nga dang rit nga ju shong bad u kpa jong nga u Bharadwaj u ba long u nonghikai u bakhraw, Dei ma u uba la hikai ïa nga shaphang kine kiei kiei, haduh ba ngan da ïoh hikai kylla pat ïaphi. Lada phi la ïoh kat kane ka sap dei na u kpa jong nga. Uba la ïoh hikai lang bad nga ha kata ka por u dei u khun jong uwei u briew uba kyrteng u Parishtha. Une u ju wan sha ka trep pule jong nga ban ïalehkai ruh haduh ba ngin da ïa long lok bha. Haba u Parishtha u la ïap, dei une uba kiew ïa ka khet. U la khublei ïa nga bad u la ong ïa nga ba lada nga kwah ei ei u long uba kloi ban ïarap. Ynda nga la ïoh ïa u khun, u Aswathama, u kpa jong nga pat u lah da khlad na kane ka pvrthei. Ha kata ka por, nga la shem jynjar shibun.

Haba u khun jong nga u kwah dud, ngam shym la lah ban ai. Nga la kut jingmut ban leit sha uto u lok ban pan la kumno kumno kawei ka masi. Ki nongap kim shym la shah ïa nga ban rung. Nga la ong ïa ki ban pyntip sha uta u khun Syiem ba u lok u la wan. Hynrei nga hap ban ap haduh janmiet ban ïalam ïa nga da arngut ki nongap kum ïa uwei u koidi. Katba u dang shong hajrong bad ki baheh bahaiñ, nga pat nga sngew ïalade kum uwei u Nongkhrong. Kyndit kyndit u kylli pynban, da ka jingsngew khraw, “Phi dei uei? Phi kwah aiu?” Nga la batai ïa u ba nga dei uei nga la wan ban wan kai kum u paralok barim.”Paralok?” u la kylli da ka jingsngewmeng. Ki bakhraw batri ki shu peit bad dap pynban da ka jinglyngngoh bad ki kyrngah la ki khlieh. Nga ong biang “paralok, “ hynrei u Syiem na ka khet badonburom u la dumok pynban, “Ko bieit, mem ju tip ba ym ju don kum kata ka ktien paralok hapdeng kito kiba ym ïa ryngkat kyrdan? Kumno u Syiem u lab ban ïa dei lok bad u briew uba dap da ka ‘am’? Phi la wan ban pan eiei nga tip ïa kata. Phi dei u Brahmin uba kwah jingiarap. Ngan ai kaei phi kwah ba phin ïoh rah ha kaba leit jingleit? Hynrei ym dei kata ka jingialong lok kaba ym lah long. Ju don hi ka jingialanglok ba neh sah? Ka dei ka kam bieit. Ynda ki la wan rah ki jingai sngewbha ïa phi, phi dei ban leit noh.” Ka jingdom bym lait kren jong nga ka la poi haduh u tangkro, haduh ba ngam lait tang ban ïathuh shapbang u khun jong nga. Ngam lah ban ngeit ba uta u dei uto u juh u briew uba nga ïalehkai lang ha trai u dieng hajan ka trep jong ngi. Nga la bitar palat bad nga la shu smai ba “Ngan sa ap haduh ba ngan da ïoh lad ban ïakynduh biang bad me.” Nga ïeng joit bad nga leit phai ban ïohi ba ki wanrah hadien jong nga shi khung ki jingai sngewbha. Nga la phanang ïa kata ka khung ha khyrdop ka ïing Syiem bad wan phai noh. Naduh kata ka por, nga la shu ïaid, sakma haduh ba ngan da poi sha kane ka nongbah bad u Bhishma uba ithuh ïa nga, u la ai kam ïa nga ban long u nonghikai jongphi. Te mynta nga dawa ïa ka bainong jong nga. Khie mynta, leit ñiom ïa ki Panchala da rah ki tiar bad shipai babha tam bad wan rah koidi ïa u Drupada. . . uba im….”

Kine ki samla, namar ki dei kiba dang khie, ki la ïa kmen bad long kiba la kloi ban leit ñiom ban pynlwit thiaw ïa ka Panchala bad wanrah ka jingai ba la kwah da u nonghikai jong ki. . . ïa u Syiem Drupada kum u koidi. U Drona uba la shong ha ka khet u la ong ïa u Syiem Drupada, “Phi dang kynmaw ïa u Aswathama u ba la jan ïap namar bym ïoh dud, bad nga la wan sha phi ban pan jingiarap kamba phi la ong. Une u khun u la heh bad u la ïoh baroh ki jinghikai. U la long uwei uba la ïa kerkut la ka Hima jong phi. Kine baroh dei da ka hukum jongnga. Nga lah ban pynïap ïa phi lada nga kwah, hynrei phim dei ban tieng namar ngam ju dei u nongwad kput ba nga dang kheiñ dor ïa kato ka por khynnah jong ngi. Wat lada phim shym pan, ngan ai noh shiteng na ka Hima jongphi. Ngan synshar ma nga shiteng khnang ba ngin ïa ryngkat. Kynmaw ngan long barabor u paralok jongphi, wat artatien ïa kata.

Yn dang bteng

ka ba bteng

U Swami Vivekananda u la mih na Bombay ban leit sha Amerika. U la ïaid lyngba ka China, bad Canada. U la poi ha Chicago ha u Naitung 1893. Ha Canton u la ïohi katto katne ki riewniam Buddhist. Ha Japan pat u la shem ba ka ri ka la ïaid shaphrang bad nalor nangta ka jinglehkhuid jong ki briew ka la ring jingmut eh ïa u. Ha Chicago pat ka jingriewspah bad jingstad jong ki briew ka la pynshoh bieit ïa u. Hangta pat u la shem ba kata ka Dorbar bah jong ki nïam kan long haduh u Nailar. U la sngewdiaw ruh ban shem ba ym don ba lah ban long u dkhot jong ka khlem ki jingthoh jingtar ban pynithuh ïa u. Hynrei khlem da duh jingkyrmen u la shaniah ha ka jingpynïaid U Trai Nongthaw. U la leit sha Boston. Ha ka rel ha lynti u la iakynduh bad ka Miss Katherine Sanborn, kaba la khot sngewbha ïa u ban sah ha ing jong ka. Lyngba jong ka, u la ithuh ïa uwei u nonghikai badonnam jong ka skul bah Harvard, u Prof. John Henry Wright. Une u nonghikai u la ai ka shithi pynithuh sha u President jong ka Dorbar bah ki niam. Ha kane ka shithi, une u nonghikai u la thoh kumne, ” une u dei u briew uba kham shemphang ban ïa baroh ki nonghikai jong ngi.”

U Swami u la leit phai biang sha Chicago, ar sngi shuwa ban long kata ka jingialang bah. Hangta pat u la shemba u la klet noh ïa ka jaka ha kaba don ka ïing bam na ka bynta kito ki nongmihkhmat na ki ri Mihngi. U la sah shi miet ha phyllaw jong ka steshon rel. Mynstep u la mih ban leit wad nongïarap Hynrei u la shem ka long kaba eh ban ioh jingïarap khamtam ba u dei u dohïong. U la sngewthait ha kane ka jingleit wad jong u, u la shong harud surok bad shu shaniah ha ka jingpynïaid u Kynrad. Hadien katto katne por, la wan mih kawei ka briew ba donburom na ka ïing paki dulan ba ha shi liang surok. Kane ka dei ka Mrs. George W. Hale, ka ba hadien ryngkat bad kiba ha ïing ha sem jong ka ki la kylla long ki nongbud jong u Swamiji. Ka ïing jong ka, ka la kylla long ka jaka shong jaka sah u Swamiji katba u dang don ha U.S.A.

yn dang bteng

ka ba bteng

Shen Shen hadien kane ka jingjia ba sngewsih, ka Kmie Bakhuid ka la mih noh na Calcutta bad la ki paralok ban leit ïaid pilgrim sha Vrindavan. Ki la sangeh de ha Deoghar, Benaras bad Ayodhya, kine baroh ki long ki shnong bakhuid naduh ki por mynhyndai. Ha Vrindavan don shibun ki ïingmane bad ka la long ka jaka shong jong u Krishna, haba u dang khynnah, bad hangne ka kynmaw ïa ka jingieit jong ka Radha ïa u Krishna, bad ka jingsngewsih jong ka jingïakhlad jong ka na u, bad kane ka pynkynmaw ïa ka Kmie Bakhuid ïa la ka jinglong ’thei ïap lok. Ka jingieit bad jingkyrmen ban ïa kynduh lang bad u Sri Ramakrishna ka la pynkmen shi katdei eh ïa ka Kmie Bakhuid bad ki ummat ki tuid na ka khlem sangeh miet bad sngi. Ha kaba khadduh ka la ithuh paw ïa u Sri Ramakrishna bad u la ong ïa ka, ‘Balei phi ïam sngewsih? Shano ngan leit ha kaba khadduh? Nga la shu ïaid lyngba na kawei ka kamra sha kawei pat.’ Kane ka la pynkylla ïa ka dohnud jong ka, ki jingsngewsih jong ka ki la jem bad khadduh ïa ka dohnud jong ka la pyndap da ka jingsuk bad jingkmen. 

Ha Vrindavan ka la im ka jingim tang ha kaba ïai duwai. Ka bad u Yogin-ma, u nongbud jong u Sri Ramakrishna, ki ju shong pyni jingmut bha bad ïai ong ïa ka kyrteng u Blei bad ki skaiñ ki ju dem ha ki khmat jong ki khlem jingsalia. Ha ka ïng jong u Radha-ramana ka ju duwai bad ki ummat, ka da ong, ‘Ah Trai, wat ai ïa nga ba ngan long kaba ïa u thngiat kiwei. Ïa kane ka jingangnud jong ka la pyndep bad ngi shem ba kalong ka briew ka bym ju peit ia ka lait ka let kiwei.

Ka la ioh mad shibun kiei kiei kiba kynja mynsiem, hynrei kam ju iathuh ïa ki ha la ki paralok. Ka jingkren ba shida jong ka lane ka jingïaid ba kynjah jong ka harud wah Jamuna, ha kaba ka ju klet noh ia ki jingpyrkhat jong ka baroh, bad la donkam ban da leit shaw ïa ka. La Shem ruh ha kawei ka por ba ka la don ha ka Samadhi bad kane ka jinglong ka la neh kham slem hangta bad dei da ka jingïai ong ia ka kyrteng jong u Blei ha ki tyndong shkor jong ka ba ka la sdang ban tip briew biang.

Ka jingsah ha Vrindavan ka la long ka jingsdang jong ka jingtrei ba kynja mynsiem jong ka. U Sri Ramakrishna u la mih paw bunsien ha ka bad u la bthah ia ka ban ai ka jingshai ia u Yogen (uba la tip hadien kum u Swami Yogananda) bad ka la ai hadien katto katne por. Hadien ka jingwan phai jong ka na Vrindavan ha ka snem 1887, ka Kmie Bakhuid ka la leit sha Kamarpukur bad ka la sah ha ïing u Sri Ramakrishna marwei kumba phra bnai ei ei khlem da don pisa ei ei ban thied jingbam ïalade. Shuwa ban khlad noh, u Sri Ramakrishna u la ong ïa ka, ‘hadien ka jingïap jong nga, sa leit sha Kamarpukur bad sah hangta, bad bam katba phi ioh bad pynlut ïa la ka por da kaba ïai ong ia ka kyrteng u Trai.’ Ki ktien jong u shisha ki la jia long. Kat kum ki rukom jong ka ïingmane ka Kali kaba ha Dakshineswar, la ai ïa ka Kmie Bakhuid kumba hynñiew tyngka shibnai bad hadien pat la pynsangeh noh da ka jingïasuh buit jong katto katne ngut ki briew. Lyngba kane ka snem jong ka jingduk bad jingshah shitom, ym shym la tip ei ei shaphang ka bor jabieng jong ka. Hynrei ngi tip pat ba shibun na ki ‘riewkhraw jong ka pyrthei ki ju pynlut shuwa ïa la ka por marwei shuwa ba kin ai kano kano ka jinghikai, kumjuh ruh kane ka long ka por jong ka jingpynkhreh jong ka ïa kata ka ban sa wan. Kumta ngi ïohi ba ka jingleit jong ka sha Kamarpukur kam long ban pyndep ïa ka jingkwah u Sri Ramakrishna, hynrei ban pyndep shuwa ïa ka jingdonkam ba shapoh ka dohnud jong ka bad lehse u Sri Ramakrishna da lade hi u la ïohi ïa kane.

Ka Jingim ba shabar jong ka, ka long hi kum ka ‘’thei ïap lok. Ka don ki lyngkha kba bad nangta ka ïoh ïa la ka bam. Ka ju thung jhur ha kper bad ka ju bam ja suda khlem mluh bad shi kyntien ruh kam ju khñium, pynban la tip ïa kane bad kumta ki nongbud u Sri Ramakrishna ki la lum pisa bad ki la khot noh ïa ka ban sah ha Calcutta. Ka la pdiang ïa ka jingkhot sngewbha jong ki bad ka la leit ha u bnai Lber jong ka snem 1888; ka la wan phai pat sha Kamarpukur, ha u ‘nai Lber jong ka snem 1889 bad ka la sah hangta sa shi snem. Naduh kane ka por ka la sah ha Calcutta bad ha  shnong jong ka ha Jayrambati ka kat-jub bynta ki ba ha ïing jong ka bad namar ba kynjah marwei ha Kamarpukur, ka la leit sah noh ha Jayrambati, hynrei ban pyndep ia ka jingkwah u Sri Ramakrishna ka la pynlut pisa ruh ban maramot ia ka ïing kaba ha Kamarpukur.

Ïa ka jingim jong ka la bynta ha ki ar bynta, kawei ha kaba peit ïa ki kam ïng bad kawei pat ha kaba kyrsiew ïa ka jinglong mynsiem ha ka dohnud jong bun bah ki briew kynthei bad shynrang kiba wan ban wad jingsuk, jingtip bad ban aiti lut. Kumba ngi ïohi ba kawei ka jingjia ka bud hadien kawei pat ha ka jingim jong ka; ha kawei ka kti ka bat ïa la ki hynmen kiba mutlop, ba runar da ka jingieit, bad ka ïai shah ia ka para kynsi ba sniew bad ka khun barunar, bad ha kawei pat ka ïaleh ïa ki kam ba kynja mynsiem kum kaba ai bor ïa kiba tlot, kaba pyntngen ïa kiba sngewsih bad kaba ai jingkyrmen ia u nongpop ba la rem bad ngi sngew lyngngoh haba ngi ïohi ba ka long kaba biang lut ha kine baroh. Ka jingjai jai ka ïaid ryngkat bad ki kam jong ka baroh.Kane ka ryngkat la iaid bad ka wat ki jingeh kiba kumno kumno ruh, kumba kine ki jingjia harum ki pynshisha.

yn dang bteng

ka ba bteng 

Ha ka Jingïadon Lang ki NongbudU Lber 11 tarik, 1882.

Kumba 8 baje ei ei mynstep, u Ramakrishna u la leit sha ïing u Balaram Bose ha Kolkata kumba u la thmu. Ka la dei ka sngi lehniam Doljatra. U Ram, u Manmohon,u Rakhal,1.u synran baieid eh jong u Kynrad, uba hadien la tip kum u Swami Brahmananda, u Nityagopal bad kiwei pat ki nongbud ki la ïa don lang bad u. U M ruh u la wan lang kumba la pynkular da u Kynrad.

 Ki nongbud bad u Kynrad ki la ïa rwai bad shad da ka jingkmen bad jingkhuid mynsiem. Bun bun na ki, ki la long ha jingieid buaid blei. Ka shadem u Nityagopal ka la tied kyndeh da ka jingshitrhem mynsiem, bad u Rakhal u la dem pyllup ha madan ha ka jingieid buaid blei, khlem da tip ei ei shuh ïa ka pyrthei.U Kynrad u la ktah ïa ka shadem u Rakhal bad u la ong,”To suk, to long jai jai.” Kane ka la long ka jingieid buaid blei ba nyngkong ba u Rakhal u la shem da lade. U la shong la sah bad la u kpa ha Kolkata bad teng teng u ju leit ïa kynduh ïa u Kynrad ha Dakshineswar. Haduh kane ka por, u la ïoh pule shipor ha ka skul Vidyasagar ha Syampukur..

 Haba ka jingrwai ka la kut, ki nongbud ki la ïa shong ban bamja sngi. U Balaram u la ïeng tyngheng hangta, kum u shakri. Ym don ba pyrkhat ïa u ba u dei u kynrad jong kata ka iing. U M lei lei u long tang u nongwei ha kita ki nongbud, da kaba u la ïa kynduh tang ïa u Narendra ha Dakshineswar.

 Khyndiat sngi hadien, u M u la leit jngoh ïa u Kynrad ha Dakshineswar. Ka la long hapdeng 4 ne 5 baje janmiet. U Kynrad bad ma u ki la dang ïa shong ha ki mawlynti jong ka iingmane u Shiva. Da kaba peit ha ka ïingmane jong ka blei Radhakanta kaba don kham pajih jong ka madan, u Kynrad u la ngam ha ka jingieid buaid blei.

 Naduh ba u pyrsa jong u, u Hriday, u la shah weng kam na kaba trei ha ïingmane, u Ramakrishna u la sah marwei khlem don nongiarap. Na ka bynta ka jingktah ha ka rukom puson blei, um i nangtrei nang ktah wat ban sumar sukher ialade. Ka jingbymdon nongïarap ka la pynlong ka jingdkoh ha ka liang ka rukom trei kam- trei jam.

 U Ramakrishna u la dang ïakren bad ka blei Kali, ka Kmie Bakhuid jong ka pyrthei salonsar. U la ong: “Ko Mei, baroh baroh ki ïa ong,’ Tang ka baje jong nga kaba biang por. Ki Kristan, ki Brahmos, ki Hindu, ki Musulman baroh ki ong.’Tang ka niam jongnga ka long kaba shisha.’ Hynrei ka Kmie, ha ka jingshisha, ka long ba ym don kano kano ka baje kaba biang por.Uei uba lah ban tip thikna ïa Me? Hynrei lada u briew u dem duwai ha Me da ka dohnud kaba sliang, u lah ban poi beit sha Me, lyngba ka jingkyrkhu isnei jong Me, da kano kano ka lynti ruh. I Mei i la kdew ha nga katto katne por kumno ki kristan ki duwai ïa Me ha ki ïingmane jong ki. Hynrei, ko Mei, kumno ki briew kin ong ïa nga lada nga leit rung hangta? Tharai lada ki kynphuit, ong noh, kim shah shuh ianga ban rung ha ïingmane ka Mei Kali! Te, haba kumta, pyn-i ianga ki kristan ki duwai kumno na phyllaw jong ka ïingmane.”

 Ha kawei pat ka sngi u Kynrad u la shong ha ka shuki rit ba la shna khnang(couch) ha kamra jong u, ha kajuh ka rukom ba u ju mlien ban phai khmat sha kiwei. U M u la wan poi bad u Kalikrishna, u bym tip ei ei hangno u paralok jong u, u M u la dang ialam ïa u. U la shu iathuh: “Lada phi kwah ban iohi ïa ka dukan-pynbuaid, te ale bad nga. Phin iohi u khra kiad uba heh hangta.” U M u pyn-ïasyrïem ïa kane bad u Ramakrishna, uba la rkhie kyrkait shaphang kata. U Kynrad u la ong: Ka jingkyrkhu jong ka jingduwai bad ka jinglong kawei bad u Blei ka long ka kiad ba paka, ka kiad jong ka jingieid buaid blei bajanai. Ka thong jong ka jingim u briew ka long ban ieid ïa u Blei, Ka bor ka jingkhlaiñ(bhakti) ka long kawei na kiba donkam eh. Ban tip ïa u Blei lyngba ki jnit ki jnat ka mynsiem briew bad ki jingpyn-i daw ba har rukom ki long kiei kiei kiba da eh haduh katta katta.

 Te u Kynrad u la rwai:

  Don uno uno uba lah ban sngewthuh ka Mei Kali ka dei kaei?
  Wat ki hynriew rukom jingpuson bad mane blei kim long ei ei ha Ka…

  U Kynrad u la ong, biang: “Ka thong ba tang kawei ha ka jingim briew ka long ban duriap ïa ka jingieid na ka bynta u Blei, ka jingieid ba ki nongkhem dud kynthei bad shynrang, bad ki nongap masi jong ka Vrindavan ki ieid ïa u Krishna. Haba u Krishna u la leit noh sha Mathura, ki nongsharai masi ki shang kylleng kylleng da kaba iam sngewsih kthang namar ka jingiakhlad noh jong ki bad U.”

 Da kaba ong kumne u Kynrad u la rwai da kaba khmied la ki khmat shajrong.
Dang myntan kumne nga la iohi ïa u samla nong-sharai masi
Bad i khun masi ha ki ksangkti jong u;
Hangta u ïeng, ba u da bat ha kawei ka kti
Ia u tnat dieng uba dang lung.
“Shano phi don ko hynmen Kanai” u la pyrta,
 Hynrei, um lah kynnoh shai bha ïa ka ktien ‘Kanai
U shu lah ban kynnoh tang ‘Ka’
la lynñiar, “ Hangno phi don ko hynmen”
Bad ki khmat jong u ki dap da ki ummat.

Haba u M u la ïohsngew ïa kane ka jingrwai jong u Kynrad uba la shlei miar da ka jingieid, ki khmat jong u ki la jreiñ ummat.

U Ïaiong 2 tarik, 1882.

U Ramakrishna u la dang shongkai ha kamra shongkai ha ïing jong u Keshab Chandra Sen ha Kolkata, ka la don kumba 5 baje ei ei janmiet. Haba la iathuh ha u Keshab ïa ka jingwanpoi jong u, u la wan mih ha kamra shongkai ba la phong da ki jaiñ ban leit jingleit shabar, naba u la mut ban leit peit ïa u paralok uba pang. Mynta te u la pdam noh ïa ka jingthmu jong u.U Kynrad u la ong ïa u:”Phi don bun bah ki kam ba phi dei ban pyndep. Nalorkata, phi hap ban pynbit-pynbiang ïa kawei ka kot khubor. Phim don por ban wan sha Dakshineswar kumta, nga la dei ban wan ban iohi iaphi. Naba nga la iohsngew ïa ka jingshitom jong phi, nga la duwai ainguh da u snepkor ba dangim, bad ka shini ha ka Kmie Bakhuid khnang ba phin koit noh. Nga la ong, ha Ka,’Ko Mei, lada jia ei ei ïa u Keshab, te bad no pat ngan ïoh ïakren ïa khana ha Kolkata?”

U Ramakrishna u la kren ha u Pratap bad ha kiwei pat ki nongbud ka Brahmo Samaj.U M u la shong lang hajan. Da kaba kdew ha u, u Kynrad u la ong ha u Keshab:”Phin sngewbha ban pyn-ong lem ïa u ba balei um ju wan shuh ha Dakshineswar? U la ju iathuh ianga ba um iadei ei ei shuh bad ka tnga lem bad ki khun jong u.”U M u la ju wan jngoh ïa u Kynrad kumba shibnai ei ei, ka jingjah jong u tang shiphang na Dakshineswar ka la pynlong ban kynthoh ïa u haduh katne.U Ramakrishna u la kylli ïa u M ban thoh sha u, lada ka jingwan jong u kan dang shim por.

“U Pandit Samadhyay ruh u la don hangta. Ki nongbud Brahmo ki la pyn-ithuh ïa u ha u Ramakrishna ba u long u riewstad uba tip bha ïa ki jinghikai ka vedas bad kiwei pat ki jingthoh bakhuid. U Kynrad u la ong,”Hooid, nga lah ïohi ïa ka mynsiem jinglong ha u lyngba ki khmat jong u, uno uno u lah ban iohi ïa ki tiar ki tar ha kamra lyngba ki ïit jong ka jingkhang.”

U Trailokya u la rwai. Khala khala, u Kynrad u la ieng bad u la ngam ha ka jingieid buaid blei(samadhi) da kaba iai khot ïa ka kyrteng jong ka Kmie. Haba ka la hiar khyndiat kata ka jingieid buaid blei ba u la iohbor jingsngewthuh pat, u la shad bad la rwai:

Nga dih ym ïa ka kiad ba shu pyn-buaid, hynrei ka Kiad b’la kyrkhu ba  ïai sah Junom.
Kumba nga ïai kynnoh ïa ka kyrteng ka Mei Blei Kali.
Ka pyn-buaid haduh katta katta ïa ka jingmut-jingpyrkhat jong nga ba ki briew ki kynnoh ïa nga u buaid!
 Nyngkong u nonghikai jong nga u ai mithai ban shna wine;
 Ka jingthrang jong nga ka long ban pdem khnang ban long kyiad.
 Ka bor jingtip ka shong ha u nongshet kyiad, uba shet ïa ka na bynta jong nga;
 Bad haba la biang nadong-shadong, ka jingmut-jingpyrkhat jong nga ka kjit ïa ka na u bilor jong ka bor
ingmaïa.
 Da kaba khot ïa kyrteng ka Kmie ban pyn-kyntang ïa ka.

 Ka kaba dih ïa kane ka kyiad,ong u Ramprasad,2.u nongthoh jong ka jingrwai. Ka dei ka dustur ïa ki nongthoh jong ki jingrwai ainguh ha India ba pynpaw ïa ki kyrteng jong ha bakut jong ki jingrwai bad ki saw jait ki jait soh,3.ka dharma, artha,kama bad moksha jong ka jingim ki dei ki jong phi.

 U Kynrad u la peit ïa u Keshab da ka jingieid, kumba u Keshab u dei u khun la jong. U la i lam byrtieng ba u Keshab u lah ban long u jongno re pat, kum ban shu ong, ba u lah ban kylla long u riew kangar. Da kaba peit ha u, u Kynrad u la rwai pat:

 Ngi sheptieng ban kren, bad kumta ruh ngi sheptieng ban shu ieh kumto;
Ki jingpyrkhat jong ngi,
O Radha, shibynta ngi ngeit kumba ngin duh noh ïaphi!
Ngi ïathuh ïaphi ïa ka jingtip barieh ba ngi tip –
Ki jingtip barieh ïa kiba ngi da lade hi bad kiwei pat, da ka jingiarap jongngi,
La ki la iaid lyngba shibun ki jingeh ha ka jingtyllun ka por;
Mynta pat ka shong ha ka mon jong phi baroh.

 Da kaba kynnoh ïa ki bynta ba khatduh jong ka jingrwai, u la ong ha u Keshab: “Kum ban shu ong noh,
itilut ïa kiei kiei baroh bad khot ïa ka kyrteng u Blei. U hi u long uba shisha, baroh kiwei pat ki long ki bym-shisha. Khlem ka jingshemphang ïa u Blei kiei kiei baroh ki long kiba lehnohei. Kane ka long ka jingtip barieh kaba khraw eh.”

  U Kynrad u la shong biang bad u la sdang ban ïa kren ïa khana bad ki nongbud. Shiphang u la sngap ïa ka sur kynud ka piano,kynjai kum u khunlung. Nangta la ïalam ïa u shapoh kamra hapoh ïing, ha kaba la ai jingbam ba un bam ma u bad ki kynthei ew ki dem ainguh ïa u.

  Haba u Kynrad u la mih noh na ïing u Keshab, ki nongbud ka Brahmo ki la ïa bud lang ïa u sha ka kali jong u.

 U Ramakrishna u la ïa shong lang lem bad ki nongbud jong u ha kamra shongkai ha ïing u Prankishna Mukherji ha Kolkata; Ka la long kumba shibaje ne arbaje nohphai sngi. Te, naba u Colonel Viswanath 4. Ka jaka sah jong ka Sorkar Nepal ha Calcutta, bad uwei u nongbud jong u Kynrad, u la shong la sah hangta ha ïing ki para-marjan, u Kynrad u la sngewkwah ban leit jngoh ïa u shuwa ba un leit peit ïa u Keshab ha Liliy Cottage. Bun na ki para-marjan bad kiwei pat ki paralok jong u Prankishna ki la shah khot sngewbha ban ïohsngew ïa ki kyntien jong u.

  Kynrad: “ U Blei bad ka burom jong U. Kane ka pyrthei ba ngi shong ngi sah ka long ka burom jong U. Ki briew ki ioh ïa ka burom jong U bad ki klet lut ïa kiei kiei baroh. Kim wad ïa u Blei, uba ka burom jong U ka dei kane ka pyrthei ba ngi shong ngi sah. Baroh ki wad ban lehkmen ïa ‘ka kynthei bad ka ksiar’. Hynrei don tang ki jingjynjar suda bad ngi khuslai ïa kata. Kane ka pyrthei ka long kum ka thwei ba king shad tamsawi kaba don ha ka jaka ba la kha ïa u Visalakshi.5 Ka wahduid hajan ka jaka ba la kha ïa u Ramakrishna. Shisien kawei ka lieng kynda ka leit poi shata, te ym don jingkyrmen shuh ban dang lah pynlait ïa ka. Te, ka pyrthei ka long ki shiah ha ki lawlynnong: Phim lah da kaba suk ban pynlait ïalade na kum kita ki shiah phin sa ngat sa kiwei pat ki shiah kiba kum kita hi. Shisien ba phi rung ha kum kita ki jait lynti phin shitom shibun ban lait nangta. Da kaba im ha ka pyrthei, u briew u ring tyrkhong bad u long kumba u dei ban long.”

 U Nongbud:”Te, da kano ka lynti haba kumta, babu?”

  Kynrad:”Ka jingduwai lem ka jingbud lang bad ki riewkhuid. Phim lah ban shu koit na ka jingpang-jingshitom khlem ka jingïarap na kito kiba peit bad sumar ïa kiba shitom.Hynrei kam long kaba biang tang ban shu ïa lok ne syllok bad ki kynja riew niam ha ka shisngi. Phi dei ban iai wad ïa kata khlem buhteng, naba ka jingpang ne ka jingshitom ka la long kaba la neh slem. Nangta pat, phim lah ban sngewthuh ïa ka jingtied thikna ki thiedsnam lymda phi ju im ju shong bad ki nongsumar pang. Da kaba ju ïa iaid barabor bad u, phi nang ban pynïapher ïa ka jingtied ki thiedsnam ha u ryndang bad ki thiedsnam ha ki khyllai.

  Nongbud:”Kano kaba bha ka jingïasyllok bad ki riewkhuid?”

  Kynrad:”Ka pynïoh ïa ka jingshemphang ïa u Blei. Ka pynïoh ïa ka jingieid jong u Blei. Ym don ei ei kaba kumno kumno ruh ba ngin lah ban kiew shaphrang ha ka jingim bakynja mynsiem khlem ka jingshemphang. Da kaba ïa im ha ka jingialok bad ïa syllok bad ki kynja riewkhuid, ka mynsiem ka kylla lyng-a-pisa ban tip ïa u Blei. Kane ka jingshemphang jong ka, ka long kum u briew uba don mano-re-mano bapang haïing-hasem jong u. Ka jingmut-jingpyrkhat jong u ka neh sah ha ka jinglong bymsuk mynsiem, da kaba pyrkhat da kumno ban leh ban pynkoit ïa kum uta u briew. Ne ha kajuh ka por, uno uno u dei ban sngew ïa ka jingshemphang ïa u Blei kum ka jingshemphang jong u briew uba la duh noh la ka kam bad u da shang makia kylleng kylleng na kawei ka jaka treikam sha kawei pat ban wad kam. Lada u shah kyntait ha kano ma ka jaka trei naba ym lait kam, u leit pat ha kata ka jaka ha ka sngi kaba bud bad wad jingtip shuh shuh. Hato don ka kam ba lait mynta ka sngi?”

  “Don da kawei pat ka rukom: Da kaba duwai naduh la ka dohnud baroh ha u Blei. U Blei u long u jongngi. Ngi dei ban da ong ha U: Ko Blei Trai Kynrad, kaei ka jinglong jong Me? To pynpaw ialade ha nga. Me dei ban da pyn-ithuh ma Me ïa nga; ne balei pat ba Me la pynlong ïa nga?Katto katne na ki nongbud Sikh ki la ong ïa nga shisien,”U Blei u dap da ka jingieid isnei.’ Nga la ong: “Te, Balei ba ngi dei ban khot ïa U, uba dap da ka jingieid isynei? U long u Nongthaw-Nongpynlong jongngi. Te, balei ngin sngewphylla ïa kata, lada U long sbun leh sbun ïa ngi? Ki kmie ki kpa ki pynheh pynsan ïa la ki khun ki kti. Phi khot ïa kata ka kam, ka jinglehsbun? Ki dei ban leh kumta. Namarkata, ngi dei ban pynbor ïa ki jingdawa jong ngi na u Blei. U long u Kpa bad ka Kmie jong ngi te,Um dei kumta heit? Lada u khun u dawa la ka jingioh pateng jong u khlem bam khlem dih shuh ban pyni la ka bor jingdawa,te ki kmie ki kpa ki hap ai la ka bynta jong u 3 snem shuwa ban kut ka por ba la buh da ka aiñ. Ne, haba u khynnah u dawa katto katne ana na la ka kmie, bad iai ong shi iai ong kumta:’Mei ai ia nga ar-ana. Nga da kyrpad iaphi da kaba dem khohsiew – te ka kmie haba ka iohi ïa kane ka jingthrang kutlad jong u bad ba um lah shah shuh na kane ka jinglong, ka kynting ïa ka pisa ha u.

  “Don sa kawei pat ka jingmyntoi na kaba ïalok ne ïa syllok bad ki kynja riewkhuid. Ka ïarap ïano ïano ban long mlien ban lah pyn-ïapher hapdeng kaba shisha bad ka bym shisha. Tang u Blei marwei U long U bashisha , ba ju ong; U Jingthaw mynsiem ba iaineh pateng-la-pateng , bad ka pyrthei ka long ka bym shisha, u dei ban pyn-donkam ïa ka jingpyniapher. Ha ka khyllipmat ba u hati u pynjrong la u luta ban bam ïa ki lakait ha kper u para-marjan, u shah tied da u nar ba la pynnep(u nar shoh hati) jong u mahut.

la pynwan sha ka khasi da U L Hardinge Pde  bad Ka Streamlet Dkhar, 1988

(ka ba bteng)

Ha kane ka khep, ka Kunti ka la batai ïa ki jingleh bha u stad Dhurvasa mynba ka dang samla. U Durvasa [1] kum ka jinglong hi, u long uba kylla jingmut kloi kloi hynrei ka Kunti[2] pat ka long kaba kloi ban pynsngewbha bad pynbiang ïa u man ba u wankai sha ki kmie ki kpa. Te kumta u ju kyrkhu kyrdoh, “Phin sa long ka kmie ki khun ba kynja blei,” bad u hikai ki ïingduwai siat (mantra) kiba ka lah ban duwai ha uno uno u blei u ba ka mon bad ban ïa sngewtynnad bad u, U Durvasa  uba la ïohi lypa ïa kane, u la  tip ba kan donkam ïa ka jingïarap lashai la  shisngi. Kine ki jingai une u stad Durvasa  ka la pynglyngngoh bad kumjuh pynartatien ïa ka jingtrei kam kane ka duwai siat. Kumta ban pyrshang ka la khot ïa u blei Surya[3]– u blei sngi, da kaba kynnoh kito ki ïingduwai siat. Tang mar ïadep, u ïeng knung hakhmat jong ka da ka jingriam blei bad ka burom baroh, “Phi kwah aiu?” Ka Kunti pat ka la tieng bad kam lait kren shuh.  “Em em,” ka la kyrbeh, “Nga – shu lehkai.  Map ïa nga ..khie leit noh. Map,” ka dem  pyrkup ban pan map.

“Phim tip seh mo ba phim dei ban lehkai?” u la byrthen.

“Phim ju dei ban lehkai bad ka mantra”

Ka Kunti ka la jnang hi tiaw bad ka la tieng palat. Ha kane ka por, u blei Surya u la kdup thrait ïa ka bad ki la ïa kdup slem slem. Da kane ka jingleh, la kha u wei u khun uba phong ka riam lehthma bad ki ksah shkor baheh. La pynkyrteng ïa une u khyllung u Karna[4]. Hynrei ban lait na ki jingshah kren ïa uta u khun pongka, ka Kunti ka la buh ïa u khyllung ha ka shang bad pynper ïa ka ha wah. La ïoh ïa kane ka shang da kawei ka briew kaba kyrteng ka Radhe[5] ka tnga uwei u nongñiah kali ïapom uba shong harud kata ka wah. La ri la sumar bha ïa uta u khyllung ba ki kheiñ  kum ka jingphah u blei hi. Ynda la ïohsngew ïa kane ka jingïathuhkhana u Pandu[6] u la ong, “Ki blei ki la kyrkhu ïaphi na ka bynta ban pyndep ïa ki jingthmu blei. Ka jingtim ïa nga te ka la pynlong ïa nga ba ngam  lah shuh ban long kpa shi junom. Wat pynlehnohei ïa ka por. Phi dei ban duwai nyngkong eh ïa u Yama[7], u blei ka jingïap u ba dei ka hok baroh. U dei uba hok tam na kiwei pat ki jingthaw bneng. U khun u ban kha na u un sa ïalam ïa ka jaitbynrtew Kuru ha ka lynti ba dei man ka por.”

Ka Kunti ka pynkhreh ïalade ha jingthiah da kaba pyrkhat shaphang u Yama bad duwai siat ïa u da kito ki ïingduwai siat  ba ka ju nang. Ynda u Yama u la wan paw, namar kane ka dei ka sien ba ar bad ka la ju mlien, ka la nang bha ban shalai. Hadien ka sa kha ïa u khun nyngkong bad ha ka por ba kha, ka sur bneng ka la pyrta,  “U khyllung un sa long uba kynsai na ki  briew baroh, uba khuid ha ki jingmut,  ka ktien bad ka kam bad un sa ïoh ka  bor bakhlaiñ bad ka jingshlur. Yn sa khot  kyrteng ïa u U Yudhishitra[8] – u bym lah ban pyndem ha ka thma.”

U Pandu u la kyrpad ïa ka Kunti ban duwai biang  na ka bynta u khun ba ar. U da ong, “Ka jingim u Kashtriya kan ym long kaba pura lymda u ïoh ka jingkhlaiñ  ha ka bor met. To duai mynta ban ïoh u  khun bakhlaiñbor maïa. “Ka Kunti ka sa  duai ha u Vayu [9]u blei Lyer, Ha ka por ba  u khun u mih na kpoh ka kmie, la mih ka  jingkhih kum u jumai rit. ïa une u khyllung la khot kyrteng u Bhimasena[10].

Hadien kane u Pandu a la pyrkhat biang  “Ngi dei ban don u khla ka wait ha ka kur jong ngi, bad une u dei ban long u bym  don ba lah ban ïaleh.” U Pandu bad ka Kunti ki la len bad duwai shisnem lynter  ha u Blei Indra[11], u rangbahduh ki blei uba  lah ban leh shibun kiei kiei. Ha ka sngi ba ka Kunti ka la kha, ka sur na bneng ka  sawa, “Une u khyllung un sa long uba  khlaiñ ïa baroh, uba dap da ka jingstad  bad uba tbit ba ka jingpyndonkam ïa ki  tiar   ïaleh kiba un sa long uba tbit bha ban pyndonkam ban pyndem ïa ki nongshun bad sa  kyntiew ïa ka jait Kuru.” La pynkyrteng une u khunlung u Arjun[12].

Hadien kane, ka Kunti kam kwah shuh ban ïoh khun wat la u Pandu pat u dang kwah shuh. Ha kajuh ka por, ka Madri[13] ka tnga  ba-ar u Pandu ruh ka la kwah ban ïoh khun  noh, namar ka Kunti ka la don lypa 3 ngut  ki khun. U Pandu u la kyrpad ïa ka Kunti ban hikai lem ïa ka Madri kito ki ïingduwai  siat. Ka Madri ynda ka la nang, ka la khot  duwai ïa ki blei Aswin[14], ka la kha ïa ki synrap uba la ai kyrteng Nakula[15] bad Sahadeva[16],  kine ki san ngut ki shipara la khot ki  Pandava[17].

Ha kajuh ka por, ka Gandhari[18] ka sa kha 100 ngut ki khun shynrang na u Dhritarashtra,  uto u syiem ba matlah. U khun nyngkong eh jong ki 100 ngut ki shipara la ai kyrteng  u Duryodhan[19] bad uba ar pat, u Dussasana[20],  bad kumta ter ter. Kine keiñ ki sa long nongshun ki Pandava baroh shi jingim. Ha ka jingshisha ka Mabharata baroh kawei ka ïathuh tang shaphang ka jingïashut bad jingïaleh hapdeng  kine ki ar kynhun kiba ym ju kut shuh lait  noh tang ka jingïap.

Ka jingkut u Pandu ka wan urlong syndet. Ha kawei ka sngi katba u nang ïa leitkai bad ka Madri sha khlaw, ka snam ka sdang  khluit kynsan kynsan haba u ïohi ïa ki dieng  ki siej bad ki syntiew ki mrad ki mreng kiba ïa  muja ïa ka jingwan ka pyrem. Katba u dang ïa shong kai hangta harud ki phlang ha ki  lawbnïap, ka la wan buk ka jingkwah palatka Madri. U la kem bad thaiñ sbak bad lympat hangta ha phlang. Ka Madri ka la pynkynmaw ïa kato ka jingtim ka skei, hynrei um shah shkor. U la ïoh tnga ïa ka Madri hynrei u ïap noh tang mar ïa sdang ban trei kam.  Kane ka la pynkthang palat ïa ka Madri.  Haba la leit on thang ïa u Pandu, ka la aiti la kito ki synrap ha ka jingsumar ka Kunti. Ka la ïeng na ka jingthang bad noh lang bad la u tnga bad ingkhong khait hangta.

 Bynta ba-ar Rung Ki Nongïaleh

Na kito ki khlaw baitynnad ba ju sah u Pandu ha ki sngi khadduh jong u, ka tnga  banyngkong jong u, ka Kunti ka sa wan phai  noh bad kito ki san ngut ki khun. Ka wan sah noh hapoh ka jingsumar u Dhritarashtra  bad u Bhisma. Ka long kaba sngewtynnad pat ban tip ba u Dhritarashtra nalor ba u sumar  bha ïa la ki jong ki 100 ngut ki khun la jong, u  ri bad samar kumjuh ïa kine ki 5 ngut ha ka  ba ai bam, pynnang pynstad bad ai kumjuh  ki jinghikai la baroh.

Baroh kine ki khynnah ki ïalehkai ïa sngewtynnad baroh shisngi. Hynrei ka long ka jingmlien u Bhimasena ban pynshrai bad pyndom ïa ki bakha jong u. Ka por ka poi haduh ba man ka sngi kumne, u Duryodhana u la jlep thui ïa kane namar ba u ju long  ma u u dieng shaiñdoh ha kine ki jingpynsalia bad jingleh shrieh u Bhimasena. Te kumta u ju woh kjat ïa u Duryodhana ne  khynñiuh ki tnad dieng haba u dang kiew  haduh ba un da hap. Ka la poi ka por haduh ba u Duryodhana u la sngew salia bad um sngew lah shah shuh ban ïa shong  lang bad u bakha. Te da ka jingïasuh buit  bad ki lok, u ju pyrshang ban pynduh pyndamki. Shisien lei lei u ai ka dawai thiah  bad beh ïa u Bhima bad u sa teh bad bret  sha wah. U Bhima pat u pyllait na ka dawai bad pynkylla um ïa ka bih bad u sa  per hi sha sla um.

Ynda u Bhisma u la thung ïa u nonghikai  ban hikai ha kaba pyndonkam ïa ki  tiar  thma,  u Duryodhana u la ïohi da ka jingkthang ba  wat uta u nonghikai u kham noh ka mon sha  u Arjuna ha kaba hikai. Une u nonghikai, u kyrteng u Drona[21] uba dei u Bamon. Hynrei ym ju kham don koit u Bamon u ban long uba tbit kum u ha ki kam ïalehthma.  bad ha ka jingpyndonkam ïa ki  tiar . Kumno  ju long u ju hikai bha la ki khynnah ban  long ki nongïaleh ba tbit. U don u khun u  ba kyrteng u Aswathama[22] uba u da ai kyrpang  ki jinghikai. Hynrei narieh narieh ruh u Arjuna u nang peit bad tanjingmut baroh kat  kaba u ïohi U Arjuna hadien, u sa long u  ba tbit bad pnah tyngeh ha kaba pyndonkam ïa  ka waitlam, ka gada (ka  tiar  ba kum ka ïatom  ba don pat ka jingbat ban talaiñ bad pduh  pynïap) ïa u sum ban siat khmat briew ïa kano kano ka sohpdung ba shitom. U ïaleh  kumjuh ha khyndew ne halor u kulai ne ha  ka kali ïapom, bad tang marwei u lah ban  pynliem ïa kiba pyrshah ïa u. Nalor kine u don ka sap ban siat ïa ki jingbthei tang  da ka bor maïan ka jingpyrkhat. Haba shu  peit, ka long kum ka jingleh byrtong haba u  pyndonkam ïa u khnam bad ryntieh.

 Ban tynjuh ïa ka sap jingstad ki khynnah jong u, u Drona u buh ïa u tyngshop  khlieng halor u dieng bajrong bad u ong ïa  ki khynnah ban pyndkut ïa ka khlieh da ka  ba shu siat un tang shu hukum. Hynrei ba  u kwah ban tynjuh ïa ka khlieh jong ki u  ong, “To mynta ïathuh ïa nga, kaei phi ïohi,  to sdang mame Yudhisthira.’’ U Yudhisthira u  la jubab, “Nga ïohi ïa phi ïa u dieng teicl ka  tnad U Drona u la dom, bad kylli na kiwei  pat. Ki ruh ki ai kijuh ki jubab. Ynda u la ngïah, u la kylli ïa u Arjuna, “Me pat me ïohi aiu U Arjuna u la jubab bet,

“Ka sim hangto halor”

“Katno, kaei ka bynta Jong ka?

“Oh! Tang ka khlieh.”

“Ka bynta aiu Jong ka khlieh?

“Ka shalangmat.”

“Ka bynta aiu Jong ka shalangmat? ”

“Kaba pdeng.”

“Siat kata.” la hukum u Drona.

U Arjuna u la siat ban pynhap ïa ka  khlieh ka sim kumba shu khrai – sbak. U Drona u la kmen bad kdup ïa u, “Kato keiñ  dei ka jingtbit siat.”

Ka lad ka plie biang  ïa u Arjuna ban  pyni ïa ka bor ba phylla. Ha kawei ka sngi  kaib.! u Drona u nang sum ha wah, U krokodail u la kynrup ïa ki Ibong u Drona, U  Arjuna hangta u la pyllait san khnam shata  sha u mrad bad kito ki khnam ki siah patar  da ki hajar tylli ki lyngkhot doh krokodail.  Na ka bynta kane ka jingpyllait im, u Drona u la.ai ïa u kawei ka  tiar  ïaleh bakyrpang.  Hynrei u da maham. “To kynmaw ba lada  phi pyndonkam ïa kane pyrshah ïa u nongshun barit baria, u lah ban pynkylla dpei pynban ïa ka pyrthei. Phi dei ban sutnar bha.  Lada phi ïakynduh ïa u nongshun bakhraw  uba palat ka bor pyrthei, phi lah ban pyndonkam khlem da khuslai. Da kane ka a tiar   ha phi, ya ym don mano mano ruh ha pyrthei ba lah ban ïaleh.

(yn dang bteng)

---

[1]Durvasa: U stad blei uba baroh  ki tip na ka bynta ka jing-  khoi khoi ne dom biej

[2] Kunti: Ka tnga jong u Pandu

[3] Surya: U blei sngi

[4] Karna: U khun jong ka Kunti

[5] Radhe: Ka kmie ting khun jong u Karna

[6] Pandu: U khun jong ka Ambika  bad Ambalika lyngba u  Vyasa

[7] Yama: u Blei jong ka jingiap bad ka hok

[8] Yudhisthira: U khun nyngkong jong ka Kunti

[9] Vayu:U blei jong u slap bad  ka Iyer

[10] Bhima: U khun ba ar jong ka Kunthi

Bhimasena : Kumjuh kum u Bhima

[11] Indra: U rangbah jong ki blei

[12] Arjun: U khun balai jong ka Kunti

[13] Madri: Ka tnga jong u Pandu

[14]Aswin: Ki khun synrap, jong ki blei rit

[15] Nakula: U wei u khun synrap ba la kha na ka Madri

[16] Sahadeva: U wei na ki khun synrap  jong ka Madri

[17] Pandava: Ka kyrteng jong ki san  ngut shipara, ki khun shynrang u Pandu

[18] Gandhari: Ka tnga jong u Dhritarashtra

[19] Duryodhan: U khun jong u Dhritarashtra

[20] Dussasana : U khun ba-ar jong u Dhritarashtra

[21] Drona: U nonghikai Science bad  Art ia ki khun shynrang  bad ia ki pyrsa jong u  Dhritarashtra

[22] Aswathama: U khun jong u Drona

Ha ka pyrkhat u Khasi, ka poikha poiman ka dei ka bynta kaba kyrpang bad kyntang haduh katta kata. U Khasi u kheiñ ba ka dei ruh ka bynta jong ka jingsdang jong ka longïing longsem ha ka ban pynïar ïa u tnun u tyndai jong ka longkha longman lane ka long kynthei long shynrang lyngba ki soh ki syntiew kiba mih na ka syngkai jong ki. Kane ka kam ka long ruh kaba u da ñiew tang bad kheiñ burom haduh katta katta ha khmat u briew bad u Blei bad ka long ka kam kaba dang nylla ha ka jingïapoikha poiman kaba dang long tang para khasi. Na kata ka daw, ka jingïapoikha poiman kam dei ka kam leh ruma rutit hynrei ka dei ka kam kaba don burom bad kaba la ju bud hok bud ryntih ïaka riti dustur jong ka jingïapoikha kat kum na ka jinghikai jong u ñi u kong, u tymmen u san ne u longshwa manshwa. Kumta ka jingïapoikha poiman u Khasi ym tang ba ka ïapher na kiwei ki jaitbynriew, hynrei ka ïapher ruh na kawei ka shnong sha kawei pat ne na kawei ka jaka sha kawei pat wat lada ka lah ban dei na kajuh ka thain.

Ha ka pyrkhat u Khasi, ka poikha poiman ka dei ka bynta kaba kyrpang bad kyntang haduh katta kata. U Khasi u kheiñ ba ka dei ruh ka bynta jong ka jingsdang jong ka longïing longsem ha ka ban pynïar ïa u tnun u tyndai jong ka longkha longman lane ka long kynthei long shynrang lyngba ki soh ki syntiew kiba mih na ka syngkai jong ki. Kane ka kam ka long ruh kaba u da ñiew tang bad kheiñ burom haduh katta katta ha khmat u briew bad u Blei bad ka long ka kam kaba dang nylla ha ka jingïapoikha poiman kaba dang long tang para khasi. Na kata ka daw, ka jingïapoikha poiman kam dei ka kam leh ruma rutit hynrei ka dei ka kam kaba don burom bad kaba la ju bud hok bud ryntih ïaka riti dustur jong ka jingïapoikha kat kum na ka jinghikai jong u ñi u kong, u tymmen u san ne u longshwa manshwa. Kumta ka jingïapoikha poiman u Khasi ym tang ba ka ïapher na kiwei ki jaitbynriew, hynrei ka ïapher ruh na kawei ka shnong sha kawei pat ne na kawei ka jaka sha kawei pat wat lada ka lah ban dei na kajuh ka thain.

U E.W. Dkhar u kynthoh kumne, “Ka dei ka hukum Blei ba kynthei shynrang ngi wan sha ka pyrthei ban pyndep ïakata ka hukum”^[1], katba u A.S. Khongphai pat u kynthoh kumne, “Kam dei tang kano kano ka jingïateh kular, hynrei ka dei ka kam kyntang na ka bynta ban pynïar ïa u tnum u tyndai, ban ïakoit ïakhïahkrat, ban khraw u synñiang u bynhei, ban ioh khun ioh kti, bad ban long phur arliang kha ha ki sngi ban wan”.^[2] Ha kane ka jingthoh, nga thmu ban thir bad ban tai shaphang ka rukom poikha poiman ki Khasi ha Wahkhen, ka shnong kaba don la ka rukom poikha poiman kaba kham pher na kiwei pat ki shnong.

Bynta – I: Shongkha Shongman:

Ka Wahkhen ka long ka shnong kaba kham bun na ki nongshong shnong haduh mynta ki dei kiba dang bat ïa la ka niam ka rukom, ka riti dustur tynrai. Mynta haba phai pat shaphang ka kam ïapoikha poiman nga shem ba ki briew ha kane ka shnong ki dei kiba ñiew kor bad kheiñ burom ïa ka. Ki juh ong ruh ba kane ka kam ka dei kaba shong hukum don hukum kumba la buh bad ai ki Blei na jrong ha tbïan.^[3] U Bah Phung Khongwet u ong kumne, “ka dei ka kam kaba ki kmie ki kpa ki da pynsngew bad pynsngap ïala ki jong ki khun kynthei bad shynrang kiba la biang  ka rta ba kane kam dei ka kam ïaleh khiew jakai lane ban ïaleh ruma rutit khlem da bud hok bud ryntih ïaka riti dustur poikha poiman u ñi u kong ne u tymmen u san”.^[4] Shuh shuh u la ïathuh ruh ba kumba long lem sha kiwei ki jaka Khasi, ka kam ïapoikha poiman ha kane ka shnong ka long kaba ki hap ban da ïa ïit bad wad bniah bha nyngkong eh ïaka jingïalong kur long jait, longkha longman lane ka jingïalong sohpet long ksai parakha bad kano kano ka jait ka kur, la ka long na ka liang jong ka long kur kynthei ne ka long kur shynrang namar ba kida kheiñ sang haduh katta katta ban ïapoikha poiman bad kiba dang don ka jingïadei kur ne jingkyndïah lane kyntang kur.^[5] La sngewthuh ruh ba kane ka rukom pyrkhing ha kaba ïadei bad ka poikha poiman ka dei na ka daw ba kim kwah ba kan don kano kano ka byrsieh ne ka shong sang ha kano kano ka longkur longjait namar ba ioh ka long pynban ka raibi na ka bynta ki longdien mandien.

Ka jingong haneng ka kdew tang para khasi. Hynrei kam don pat kano kano ka jingkyndiah ne kyntang ban ïapoikha poiman bad kiwei pat ki bymdei na ka jaitbynriew khasi. U Sung Khongwet ong ba naduh ka por ba jer ba thoh ïa ki khun kynthei bad shynrang kada don ka jingnam ha u Blei najrong ha tbïan ban kyrkhu kyrdoh ïaki, ban plie ka lad ka lynti ïoh kam ïoh jam sharum shaneng ka ri Khasi bad ba kin ïaid kin jngi sawdong kylleng ka pyrthei khlem jingpynwit ne kah lynti da ki ksuid ki khrei ne ki maian mangit jong ki sawdong sawkun jong ka mei ramew shi tyllup.^[6] Halor katei ka nongrim u ong ba kam don kum kata ka jingpyrshah ban ïapoikha poiman bad ki bymdei na ka jaitbynriew Khasi hynrei u la ong pat ba ka jingpyrshah shongkha khleh ka dei tang ka jingpynsngew briew mynta ban ïada ïa ka ri bad ka jaitbynriew ban lait na ka jingshah tyllep ha kiwei pat ki jaitbynriew.^[7] Te, dei na kata ka daw ba hap ban bud ryntih ïaka riti dustur tynrai jong u mynbarim. Kumta ki ong ba ka shongkha shongman ha kane ka shnong ka dei kaba kida pyndep hukum bad bud hukum ïaka riti dustur u mynbarim. 

 Bynta – II: Ka Rta:

Haba phai pat ha ka rta bad ka ïa ban ïïapoikha poiman ha kane ka shnong ki la ïathuh ba ka kynthei kaba la biang  pura bha ka dei hapdeng arphewsan snem haduh laiphew snem ka rta katba ïa u shynrang pat ka dei hapdeng laiphew snem haduh laiphewsan snem ka rta.^[8] U ong ruh ba kane ka dei ka rta kaba la biang  pura bha ha ka jinglong met long phad jong ki bad ba la ïar ka jingmut jingpyrkhat bad ba la skhem bha ruh u budlum.^[9] Ka don ruh ka jingong ba lada ka jingïapoikha poiman ka long ha katei ka rta ba la kdew haneng khamtam ïa u shynrang kamut ba ki kmie ki kpa jong u ki ioh bha ki biang bha namar ba u la lah ban ïarap shibun ïa ki jingdonkam jong ka ïing ka sem jong u. U ïathuh ruh ba kane kam mut pat ba baroh ki khun kynthei bad shynrang ki ïapoikha poiman tang ha katei ka rta ba la pynsngew haneng hynrei don pat kiba hapoh jong katei ka rta ruh ki la ïapoikha ne ki la ïoh khun ioh kti. Shuh shuh u ïathuh ruh ba hapdeng katei ka rta u shynrang u la sngewthuh bha kumno ban bah wait lyngngun ban leit sha bri, ka kynthei pat ka la nang bha ban lum ïa ka kriah ka shang bad ka la sdang ruh ban ïa myllen ka ïa bam jasong (kwai tynpew) bad la ki paralok kynthei. La ong ruh ba ki samla shynrang jong kane ka shnong kim da kyrkieh eh ïaka poikha poiman hynrei ki kham sngewtynnat ban ïawer para samla ban pynlut ïaka por ha ki kam sngewbha katba ïaki samla kynthei pat ka don ka jingong ba wat ha ka rta kaba la samla bha ruh kim pat nang ban pynitynnat ïa lade ne ban leh samla.

Bynta – III: Ka Sneng Ka Kraw:

Haba ki kmie ki kpa ki la ïohi ba ki khun ki la sdang samla bad ba ki la heh la san ha ka longrynïeng manrynïeng jong ki, bunsien ki ju sneng ju kraw bad pynsngewthuh ban btin lynti ïa ki ba kin poi ha ka hukum briew hukum blei ha ka poikha poiman. U shynrang ha kane ka shnong haba u ibha ne imon ïa kano kano ka kynthei ne ka samla briew, u da tohkit bha bad da ïit bniah ïa ka jinglong jong ka longïing longsem bad ka long kur long jait jong ka. Wat lada u imon katno katno ruh um shlan ban tur shaphrang namar u kynmaw kyndiang ïa ki kyntien sneng jong ki kmie ki kpa, ba u sheptieng ïoh poi ne shah ha ka lehraiñ jah burom. Haba u la sngewthuh pat ba ka samla ka long kaba bit ba biang ban ïapoikha poiman, kumta u la sdang ban leit kai ha ïing jong ka bun bun sien kumno ban lap bad twad jingmut hi da lade ïaka jingsngew jong ka. Ha kane ka kynti pat ki kmie ki kpa jong ka kynthei haba ki iohi ïakane, ki sdang ban kylli ban pyrthew na ka khun la u dei na ka kur ka jait aiu, ka longïing longsem kaba kumno bad u briew uba kumno ha ka ïaid ka ïeng? Haba ka kynthei ka ïathuh ïakaei kaei baroh ha la ki kmie ki kpa ïakaei kaba ka tip ka shem bad ba ka la imon ibha ïa u, kumta sa don pat ka jingïakren ha ka liang ka ïing ka sem naduh ki kñi, ki meinah meisan, ki pasan pakhynnah jong ka baroh. Bad haba ym don kano kano ka wit ka wa hapdeng jong ki, kumta ki sdang pat sa ka ïapynkynduh kñi ha baroh arliang Kur kata na ka liang u kñi kynthei bad u kñi shynrang, hynrei lada jiapat ba ka kynthei ne u shynrang ki dang ïaartatien lane kim pat sngew skhem jingmut bha ki pynkut pynwai noh ha kane hi ka sngi kaba long kum ka sngi pynskhem ne pynïateh ktien. Ha kane ka liang la ïathuh ruh ba ki kmie ki kpa jong baroh arliang kim ju pynbor ïala ki khun ban pynïapoikha jubor.^[10]

Bynta – IV: Ka Ïalur Samla:

Ka rukom ïalur samla ha kane ka shnong ka dei kata kaba ki ong ka leit “rkai khynraw”. Kane ka leit rkai khynraw ka dei kaba ju leit da ka kynhun, ka lah ban long ar ngut, lai ngut lane palat ïakata. Ha kane ka leit rkai khynraw, ynda la poi ha syrdeng ïing jong ka kynthei ki shynrang ki ïakyntuid kti para ma ki ban kynhoi ha kata ka sur ba ka kynthei kan ioh sngew ïaki.^[11] Bunsien hi ka jingpynmih sur ka dei na u shynrang u ba shlur bad u ba don jingmut shisha ïaka. La ong pat haba ka kynthei ka ioh sngew ïaka sur jong ki ka jubab saham kum ban ong ba ka la iohthiah hynrei kane ka dei tang ka jingleh mynleh jong ka ban pyni ba ka thiah kloi.^[12] Dei kum ha kata ka khyllipmat ka kynthei ruh ka sdang ban leh jan ïa u shynrang lada ka imon ïa u, ka da pynsngew ha uwei na ki ïa kum kine ki kyntien: “Ani! Ngam don kwai don tynpew shuh phi mynta ka miet, long mo ba phin wan pynrah lem lashai ka sngi?”^[13] Shisien ba u la sngewthuh ïaka jingmut jong ka, u jubab da kaba kren kumne: “Wa! balei ym long sa ïa ita i kam iba rit eh?” To ieh ngan sa wanrah lashai ka janmiet ho. Hadien kata, ki paralok shynrang kiba ïaleit lang haba ki la sngewthuh ïakata kin sa ieh noh ïau marwei ba un leit dem rkai khynraw ha ïing jong kata ka kynthei. Kane ka rukom leit rkai khynraw ka dei ha ka por mynmiet ynda haba ki la dep ka trei ka ktah, ka bam ka dih bad ha shwa ban thiah. Kane ka dei kaba ki dang leh haduh kine ki sngi kiba mynta lait noh tang katto katne kiba la pule bad leit skul ki bym leh shuh ïakane.^[14] Ka daw lehse ka lah ban dei ba ki samla kiba la pule kim sah shuh ha shnong.

Don sa kawei pat ka kam ïalur samla ha kane ka shnong kaba kham pher bad sngew phylla haba ïanujor bad kiwei pat ki shnong ba pher ki thaiñ jong ka ri Khasi. Kane ka dei ha ka por kiew ïing thymmai.^[15] Naduh ki por mynshwa haba ka don ka jingpynthymmai ïing, ki trai jong kata ka ïing ki ju khot sngewbha ïaki katto katne ngut ki samla shynrang jong kane ka shnong ban ïarap ha ka ban kit ban bah ïa u tynriew, u shken ne ka ñïai ka siej ha ka ban sop ban spaiñ ïaka ïing trep ïing tynriew.^[16] Ynda haba la dep ka jingshna ïing thymmai, kita ki samla shynrang ba wan ïarap shna ïing kin sa kyrpad na ki trai ïing ba kin pynlong ïaka jingshad kiew ïing thymmai. Hynrei ki trai ïing ki pynsngew pat ha ki ba ki dang bynnud eh ba dang thymmai, ioh don ka jot ka pei ne ka pait ka pra ka ïing. Ki samla shynrang ba wan ïarap ki pynsngew pat ha ki trai ïing ba kim dei ban khuslai ïakata namar ki kloi ban ïarap ïaki lada jiakum kata. Kane ka sur kyntien ka mih bha na  u samla shynrang u ba ïapmat lane itynnat ïaka khun kynthei jong kata ka ïing.^[17] Kham bunsien hi ki trai jong kata ka ïing kim ju kham kyntait ïaka jingtyrwa jong ki samla shynrang namar ba ka / ki khun kynthei jong ki, ka / ki la nang bha ban lum ïaka kriah ka shang, ka ïing, ka sem, bad ba la myllen ka ïabam jasong bad ba la nang ban leh khynraw ne samla.

Ka Jingpynbeit:

Shwa ban poi sha u pud jong ka jingïapoikha poiman ha kane ka shnong, nyngkong eh ka don ka jingïapynbeit bad ïakynduh lang jong baroh arliang kur kynthei bad shynrang hadien ba la mih ka kyntien kyrpad na ka liang ka kynthei bad ba la suk ki kmie ki kpa jong ka. Dei ha kane ka kynti ba sa don ka jingïathir bad ïatai bniah bha na ka liang jong ki kñi shynrang bad kñi kynthei la ka don ne em ka jingïateh sohpet para kha lane kiwei pat kiba lah ban wanrah ïaka shong sang shong ma. Ha bym don jingwit ei ei, sa don pat ka jingpynskhem noh ïaka sngi ka ïaban pynïapoikha noh ïaka khun samla jong ki. Ha kane ka juh hi ka sngi pynskhem lane ïateh ktien u shynrang u la pynkhreh lypa ka jingai sngewbha ïaka kynthei da ka jaiñ kyrshah, ka tap moh khlieh lane da kano kano ka jaiñ. Kumjuh ka kynthei ka la pynkhreh lypa na ka bynta u shynrang da kaba ai da ka sopti poh lane ka jain kum ka dak Ryndia ka sakhi ha khmat u briew bad u Blei.^[18]

Ka Jingleit Kurim:

Ha ka step sngi kyntiew kurim u shynrang u khreh u khrum ha la ka jong ka ïing ha ryngkat u kñi bad ki lok ki jor ban leit synran ïau. Dei ha kane ka por ba u shynrang u la pynkhreh lypa kawei ka jaiñ na ka bynta u kñi u ban synran ïau ha ka jingleit kurim jong u. Kane ka jingai burom ka shong kat kum ka jinglah bor jong u. Kaba kham kongsan tam ka dei ka ktien pynsngew jong u ïala u jong u kñi. Nyngkong eh, ka jingleh niam ka sdang ha ïing jong u shynrang lyngba ki kyntien jong u kñi, ha ryngkat ki kmie ki kpa, ki meinah meisan, ki lok ki jor bad kumta ter ter kat kiba ki ïadon lang baroh sha kane ka jingkhot sngewbha jong ka jingïapoikha. Ka jingleh niam hangne ka long tang da u khaw bad ka um bad ka don ruh ka jingpynkhreh shi klong ka ‘yïad um ban rah sha ïing jong ka kynthei. Hadien ba la dep ïa ka jingleh niam kin sa ïamih ban leit sha ïing jong ka kynthei bad ki da maham ruh ba ki kmie ki kpa, ki meinah meisan, ki pasan pa-khynnah bad baroh ki khmat kynthei ba kim bit ban leit sha ïing ka kynthei namar ki khein ba ka long kumba aiti duh ïala u khun, u kur u para ha ka jait ne ka kur jong ka kynthei. Kumba long lang sha kiwei ki shnong ïau hynmen shynrang jong u nongleit kurim lada u dang samla ne um pat ioh briew la kyndïah ban leit sha ïing ka kynthei namar ba ki ong ioh u shong ïing Kur sah lane shong khynraw sah.

Hangne ha ïing jong ka kynthei ruh ka jingleh ïaka niam ka rukom kyntiew kurim ka long tang da u khaw bad ka um ryngkat shi klong ka ‘yiad um na u shynrang bad shi klong ka ‘yiad um na ka kynthei ban suit ban shor ha ka longkur longjait, longmei longpa, longkha longman bad ban roi ban ïar u tnum u tyndai ki saia songkwai. Ynda la dep ka niam ka rukom baroh, kin sa ïashim bynta ha ka jingkhawai kyntiew kurim ne ka jingïapoikha poiman.

Lai sngi hadien ka jingkyntiew kurim, ki arngut shi tnga lem bad katto katne ki Kur ka kynthei kin sa leit sha ïing u shynrang ban ïakynduh ïaki kiaw ki kthaw bad kiba ha ïing ha sem u shynrang. Ki da rah ïa u kwai, u tynpew bad khyndiat u kpu ban ai burom ïa kiba ha ïing u shynrang. La ong ruh ba shwa lai sngi hadien ba la pyndep ïaka jingkyntiew kurim, u shynrang um ju leit sha ïing Kur namar ki khein ba ka dang dei ka por ha kaba dang sdang ka jingïateh ïau sohpet u ksai jong ka jingïalong shi tnga. Don pat ka jing ong ba haduh katno eh u kyrduh ja kyrduh doh ne u ïap ja ïap doh ba un leit noh dang kloi sha ïing Kur.

Jingpynkut:

Kyntang ïawai, haba pynkut nia ïa kane ka jingthoh la lap ba ka shnong Wahkhen haduh mynta mynne ka dei kaba dang bud bad pynneh pynsah ïaka riti dustur tynrai jong u mynbarim. Hangne hangtai ka don pat ka jingïadei ha ka rukom leh bad kiwei ki shnong kum ka jingleit kai ïing kïaw. Hynrei ka jingïapher ka long ba ki Nong Wahkhen ki dang ïapynneh ïaka dustur shna ïing shna sem sha ïing jong kito kiba don khun kynthei samla bad ban kyrpad ruh ïaki ban pynlong ïaka shad kiew ïing thymmai haduh mynta.

Mr. Wanjoplang Kurbah  is an Assistant Professor of Seng Khasi College, Jaiaw, Shillong. Apart from teaching and writing he is greatly involved in Seng khasi movement. He works as the gneral Secretary of  the Marbisu block of the Seng Khasi. The present Article talks about the special way of naming newborns in the Wahkhen Village of East Khasi hills district.

---

[1] E.W. Dkhar, Ka Shongkha Shongman U Khasi, (Sohra:HESPO, 2000) 2-3.

[2] A.S. Khongphai, Principles of Khasi Law,(Shillong: A S Khongphai, 1974), 3.

[3] Ka Jingiakren bad U Rangbah Phung Khongwet, 22 tarik Nohprah, 2019.

[4] Ibid.

[5] Ka Jingiakren bad U Rangbah Phung Khongwet, 22 tarik Nohprah, 2019.

[6] Ka Jingiakren bad U Rangbah Sung Khongwet, 29 tarik Nohprah, 2019.

[7] Ibid.

[8]Ka Jingiakren bad U Rangbah Phung Khongwet, 22 tarik Nohprah, 2019.

[9] Ibid

[10] Ka Jingiakren bad U Rangbah Phung Khongwet, 22 tarik Nohprah, 2019;

Ka Jingiakren bad U Rangbah Sung Khongwet, 29 tarik Nohprah, 2019;

Ka Jingiakren bad U Rangbah Pyndapbor Khongjirem, 23 tarik Naiwieng, 2019.

[11] Ka Jingiakren bad U Rangbah Phung Khongwet, 22 tarik Nohprah, 2019.

[12] Ibid

[13] Ibid

[14] Ka Jingiakren bad U Rangbah Phung Khongwet, 22 tarik Nohprah, 2019.

[15] Ka Jingiakren bad U Rangbah Pyndapbor Khongjirem, 23 tarik Naiwieng, 2019.

[16] Ka Jingiakren bad U Rangbah Phung Khongwet, 22 tarik Nohprah, 2019.

[17] Ka Jingiakren bad U Rangbah Pyndapbor Khongjirem, 23 tarik Naiwieng, 2019.

[18] Ka Jingiakren bad U Rangbah Phung Khongwet, 22 tarik Nohprah, 2019.

Ka snem 1975  ka dei ka sngi kyrpang
Kynthei da sngew sarong mynjur lang
Kyndit  18  tarik dei bnai December 1972  
Ka sngi ki kynthei ha pyrthei bishar.

Jingthmu ka dei pynroi imlang sahlang,
Baroh kynthei iai synroplang
Ymdon jingeh lada ai kti lang
Da sngew sarong kynthei kin iaid shaphrang.

Ban pdiang ithuh bad ban pynroi,
Haba bun ki lad ioh jingmyntoi
Ki don ka bor pyrkhat ba biang
Mynsiem jynsur khlem noh shiliang.

Kynthei ki kam pynroi ban myntoi
Ka pdiang da tip kumno ban roi
Ki kam naduh ha iing haduh habar
Thik thik pyniaid biang biang bishar.

Kynthei ka dei nonglum nonglang
Ba peit ha iing kñi synroplang
Dustur ba buh da u longshwa
Thik thik pyniaid khlem bakla.

Naduh habar ha iing peit phikir
Kam klet kamram naduh dangngir
Kumno hikai ki khun ki kti
Ka pynwandur miet bad sngi.

Kumba ka por ka iai kylla
Ka tip ban bud nuksa mynshwa
Kum ka longkmie pyrkhat miet sngi
Kumno ban sneng ki khun ki kti.

Ban pdiang ithuh ia jingmyntoi
Ka da tip lut ki kam pynroi
Kum ki rangbah kyrdan ki poi
Ryngkat ki kam ban trei myntoi.

Kynthei iohlad thoh bad pule
Kyrdan bapher ki don kine
Lang bad rangbah synroplang
Baroh iohlad ban iaid shaphrang.

Ha iing ka sneng ki khun ki kti
To iai minot khun miet bad sngi
Ka por la dei ban nang ban stad
Jingstad la don sa wad ki lad.

Ha iing ka ai nuksa ba dei ba bha
Kumno ki khun kin burom ia u kpa
Ban phuh ban phieng ka ai mynsiem
Akor babha burom ka iing.

 Kong Silbi Passah

Ha ka snem 1890, u Narendranath u la ïakynduh ïa u Pavhari Babu jong ka Gazipur, ka jingriewblei jong une u briew ka la shoh jingmut shibun ïa u Narendranath. Ha kane ka por ar ki jingmut jingpyrkhat ki la ring ïa u Narendranath. Kawei ka long ba un im ïaka jingim riewblei ba marwei ne ban pyndep ïaka jignthmu ba la aiti da u kynrad jong u. Kumba arphew-wei sngi eiei, u Narendranath u la jan shah jop hakata ka jingpynshoi, hynrei ka jingmihpaw jong u Sri Ramakrishna ha u hi, ka la pynskhem ïa ka jingthmu jong u Narendranath ban pyndep ïa kaei kaei kaba la aiti ha u da u Kynrad. Ha kane kajuh ka snem u la iehnoh ïa ka Sarada Devi kaba la long ka nongïalam jong kita ki nongsynran hadien ka jingïap u Sri Ramakrishna. U la mih noh napdeng kita ki synran ba bun ban leit wad ïa u Blei marwei hi ha ka jaka ba kynjah jong u Lum Himalaya. Hakata ka jingïaid riewblei jong u, u la ïaid na kawei ka jylla sha kawei pat. U da leit khmih ïaki jaka ba pawnam naduh hyndai hynthai. Kat sha ba u leit, u shem hangta ïa ki jingdonnam jong ka India ha ki por mynbarim. Hapdeng jong kita kiei kiei ki ba bun u shem ïa ka jingjynjar shitom jong kiba bun ki paid nong-India. U ïakynduh ruh shibun ki syiem bad khun syiem ba donnam jong ka ri India.

Uwei nakita, u Maharaja Ajit Singh jong ka Khetri; u la kylla long u paralok bad nongbud ba kongsan jong u. Ha Poona, u la ïakynduh bad sah ryngkat bad u Gangadhar Tilak, uwei na ki nongïalam ba donnam jong ka ri. U la leit sha Bangalore bad Mysore, hangta u Maharaja ka Mysore, u la kohnguh ban siew bailut-baisep ïa u ban leit sha ki ri Sepngi ban ïalap ïa ka niam bakhraw jong u. Kat shaba u leit, u shem ïa ki briew ba ki kyrduh bad jynjar shitom. Kumba lai snem, u la ïaid kylleng ka ri Indiabad u la ïohi bad shem da lade hi ïa kiei kiei ki ba don bad jiahapoh ka ri. Mynta ka jingïaid riewblei jong u, ka la poi sha ka ba kut; u la dem bad duwai ainguh ha ka ïingmane-blei ha Kanya-Kumari Temple. Hangta u la jngi sha uwei u Mawsiang ba mih marwei ha ki rud durïaw ba shathie. Hangta u la sah marwei baroh shimiet. Ka jingkynjah jong kata ka jaka ka la ai lad ïa u ban puson ïa kita ki jingshem jong u baroh shi katta.

U la puson ïa ka jingkylla jong ka ri bad ki lad ban khyllie biang  ïa ka na kata ka jingkyllon. Dei hangne ba u la rai ba u dei ban leit sha ki ri sepngi ban wad jingïarap na ka bynta ki paid duk jong ka ri India. Hadien kane ka jingkut jingmut jong u, u la leit sha Rameswaram bad Madurai. Nangta u la poi sha Madras. Hangta shibun ki samla ki la ap ïa u hapoh ka jingïalam u Alasinga Perumal. U la pynpaw ha ki ïa ka jingthmu ban leit sha ri America, sha ka Dorbar bah ki Niam ka pyrthei. Ki nongbud jong u ki la ïa synñiang bai lynti na ka bynta jong u. Hynrei, u la phah sam ïa ka ha ki rangli baroh. Hakane ka por u la ïohi paw biang  ha ka jingphohsniew ïa u Sri Ramakrishna. Ryngkat bad ka jingkyrkhu jong ka Sarada Devi u la sdang ban lum jingkynshew biang  ban leit sha America. Hakane ka por u Maharaja jong ka Khetri, u la khot sngewbha ïa u hamar ka sngi khawai sngikha ïa u khun jong u. U Maharaja u la pdiang burom ïa u bad u la kular ban ïarap ïa u kat ba u don la ka bor. Dei ha kane ka por ruh da ka jingai jingmut u Maharaja, u la shim da ka kyrteng “Vivekananda”. Kumba u u la kular, u Maharaja u la phah ïa u Secretary jong u ryngkat bad u Vivekananda, ha ka jingleit jong u sha America, na Bombay kaba long haka 21 tarik u Jymmang, 1893.

Ka Sarada Devi

(ka ba bteng)

U Sri Ramakrishna um ju pynthut ïa ka, la shisha um da ïadei eh bad ki jingmut bad jingkwah jong ka. Kawei ka nongbud kynthei kaba kyrteng ka Gaurima ka la ong shaphang kane kumne, ‘Kine arngut kin ïa sah tang kumba arphewsan kot jngai iwei na iwei pat, hynrei kim ju ïakynduh slem slem, pynban u kynjri ka jingieit ka ïai teh ïa ki.’ Lada ka baïongkhlieh u Sri Ramakrishna u kit khiabha bad u ïai kylli kumne, ‘Balei ka baïongkhlieh?’ Shisien haba u la kum leh bakla ïaka, u la ong ïa la u pyrsa ‘khie leit ban pyntngen ïaka ñïajong phi. Lada ka bitar, te nga la dep.’

U ju ïarap katba u lah ïa ki jingeh jong ka. Ki kjat sngi kim dei ïa i kamra rit jong ka namar ka jingker siej kaba don sawdong jong ka. U Sri Ramakrishna u ju ong ïaka, ‘Lada ïa i sim khlaw la set hapoh ka ruh bad sngi bad miet, te in ïoh pangmat. Kumta phi ruh phi dei ban ïaid kai teng teng sha ïing ki para marjan’. Janmiet u ju mih na la ki kamra bad ha bym ïohi briew u ju phah ïaid kai ïaka.

Kumne ka im ka Kmie Bakhuid kum i um ha u sla Lotus—ka long ka lok ba ieit hok, ka nongbud ba shisha, ka paralok ba jan bad ba shakri hok ïa la u lok – ka pyni ha ka jingim ba jar jar jong kaba don kaei re kaei ha lyndet jong ka jingshongkurim. Ka kam ka kren kham jam ban ïa ka ktien, bad kumjuh ruh ha ka jingim ba jar jar jong ka, ka i kumba ka pynbna ïa ki jingthoh bakhuid jong ki Hindu jong ki por ba mynshuwa, ba ka jingim ka ba ïadei bad ka kam ïing kam sem kam long kaba kut hynrei ka long kata ka jingïaid ïa ka lynti jong ngi ha kaba baroh ngi hap ban ïaid hynrei ym ban lait na ka; namar u briew wat la u ïakynduh ïa ki diengpynkiang bad ki shiah pynban u dei ban ïaid shaphrang ban ïoh ïa ka jingthmu ba bymjukut na ka ba na la wan, sha kaba ka dei pat ban leit phai, bad hangta kan shem ïa ka jingsuk bad jingtngen ba junom.

KI JINGKITKHLIEH BA THYMMAI.

Ha ka snem 1885 u Sri Ramakrishna u la ioh pang ka jingpang bampong na u ryndang bad kumta la leit ïa lam ïa u nyngkong sha Shyampukur, ha Calcutta, ban sumar, bad nangta pat la ïalam ïa u sha ka ïing kaba ha Cossipur, kaba hajan Calcutta na ka bynta ka lyer thymmai. Ka Kmie Bakhuid ka la synran ïa u ha baroh ar ki jaka wat la shisha ka la sngew Pisa namar ka jingduh ban shakri blei. Hangne ka la shet jingbam ïa u bad ka la ïarap ïa ki nongbud kiba sumar ïa u. Haba u la nang shitom jur ka lah iehnoh pynban ïa u bad ka la leit sha ka ïingmane jong u blei Shiva kaba ha Tarakeswar ban duwai ïa ki blei ban pynkoit ïa u lok jong ka. Hadien ba ka la pynlut ïa la ka por ar-sngi khlem bam khlem dih, ha ka miet kaba ar ka la iohsngew ïa ka jingsawa kumba hap u khiew khyndew uwei hadien uwei pat bad mar kumta ka jingpyrkhat ka la wan shat ha ka, ‘uei u tnga bad kaei ka tnga da shisha, uei u ba ha ïing ha sem ha kane ka pyrthei?’ Mynta kam khih pisa jingmut shuh bad ka la ïeng joit ban wan phai sha Cossipur U Sri Ramakrishna haba u la sngewthuh ïa ka jingmut jong ka, u la ong ïa ka, ‘Ñiuma, hato Phi ioh jubab? Da shisha em’ Kane ka jingjiaka la pynskhem ka jingngeit jong ka ïa ka jingïadei ha ka jinglong briew ba ngi kheiñ kim long satia kiba shisha bad tang u Blei u long uba shisha. 

La shisha kane ka jingjia bad kiwei pat ki jingjiakiba kum kane, bad kumjuh ruh ka jingjur jong ka jingpang bampong ki pyni shai ba kaba kut ka la jan. Haba u Sri Ramakrishna u la khlad noh ha u Nailar jong ka snem 1886, ka la dap da ka jingsngewsih kthang. Ka jingduh jong ka ka long ba ka kheiñ ïa u ym tang kum u lok baieit hynrei kum u kpa, ka kmie, u riewkhuid bad ym lah shuh ban jer. Ha kane ka por ka la dap laiphewlai snem ka rta.

Shen hadien kane ka jingjia ba sngewsih, ka Kmie Bakhuid ka la mih noh na Calcutta bad la ki paralok ban leit ïaid pilgrim sha Vrindavan. Ki la sangeh de ha Deoghar, Bnaras bad Ayodhya, kine baroh ki long ki shnong bakhuid naduh ki por mynhyndai. Ha Vrindavan don shibun ki ïngmane bad ka la long ka jaka shong jong u Krishna, haba u dang khynnah, bad hangne ka kynmaw ïa ka jingieit jong ka Radha ïa u Krishna, bad ka jingsngewsih jong ka jingïakhlad jong ka na u, bad kane ka pynkynmaw ïa ka Kmie Bakhuid ïa la ka jinglong ’thei ïap lok. Ka jingieit bad jingkyrmen ban ïa kynduh lang bad u Sri Ramakrishna ka la pynkmen shi katdei eh ïa ka Kmie Bakhuid bad ki um-mat ki tuid na ka khlem sangeh miet bad sngi. Ha kaba khadduh ka la ithuh paw ïa u Sri Ramakrishna bad u la ong ïa ka, ‘Balei phi ïam sngewsih? Shano ngan leit ha kaba khadduh?  Nga la shu ïaid lyngba na kawei ka kamra sha kawei pat.’ Kane ka la pynkylla ïa ka dohnud jong ka, ki jingsngewsih jong ka ki la jem bad khadduh ïa ka dohnud jong ka la pyndap da ka jingsuk bad jingkmen.