Voice: Lamjingshai

                              

Ngin ïa phai sha ki sur tynrai ha ka put ka tem Khasi. Ha kane ka liang ki don ki sur ksing sur dhah, kiba long ki sur tem snieh lyngba ka bom ka nakra. Ka ksing shynrang ksing kynthei, ksing padiah ksing nalai, ka singphong bad ka kynshaw ïa ka sur (melody) la pyndonkam da ki jingput kum ka tangmuri, ka sharati ka shangwiah haba tem had ka bom ka ksing. Don ruh ki jingtem kum ka duitara, ka marynthing, ka maryng-od, ka mieng, ka put sla, ka besli, ka tanglod ka donglod, kaba lah ban tem bad ka jingrwai.

U longshuwa u la pynwandur ïa ka rukom tem ïa ki ksing ha ki skit bapher bapher. Ki don ki skit niam bad ki skit rong kiba long ki skit tem sngewtynnad khamtam ha ka shad ka kmen. Ki skit niam ba kham paw khmat ki long kita ki shiphew ksing arphewñiew sur ha ka lehniam lehrukom, ki don ruh ki khat-ar skit ha ka thepmawbah bad lai skit ka nguh heh ka nguh rit bad ka kyntang wai wot ha ka nguh meikha pakha.

Ki skit rong ba tem sngewtynnad ha ka kmen ka sngewbha ki bun jait bad kine ki ïapher na kawei ka thaiñ sha kawei pat namar ki don ka jingïadei kaba jan bad ka rukom trei rukom ktah ki briew la ka rep ka riang ne ka rukom im rukom man. Ki skit tem ksing kiba kham paw ki long ka dum dum, ka tyngkoh, ka padiah, ka nalai, ka lyngngai sngi, ka mastieh, ka shad wait ka ksing lynti, ka ksing rong ka kyntui, ka dong dong, ka rah kynthei, ka sing mareh, ka krud ksing rep, ka sing sur maw bad kumta ter ter. Ka rukom tem ka don ka shi dieng ka ar dieng, ka khrup, ka shikhup ka arkhup, ka pynthap bad kiwei kiwei.

Kine ki sur tynrai ki dei kijuh kiba la khot kum kita ki folk music namar ki dei kiba don la slem ha kata ka jaitbynriew bad la sam pateng la pateng lyngba ka jingkynmaw da kaba khlei ktien (oral transmission). Ka jingbatai ïa kine ki folk music la pdiang da ka International Folk Music Conference kunne harum:

Folk music is a music that has been submitted to the process of oral transmission. It is the product of evolution and is dependent on the circumstances of continuity, variation and selection.

Ki sur jingrwai nylla(folk songs) ruh ki dei ki sur tynrai kiba don ha ka traditional music. Kat kum ka jingbatai kaba don ha kylleng ka pyrthei shaphang ki sur tynrai ki sur jingrwai nylla, lah ban ong ba kine ki sur ki dei ki sur nongkynti jong kano kano ka jaitbynriew ne ka kynhun briew kaba long kum ki atiar bakhlaiñ ba ai ka jingsarong, ka jingphuhmut phuhmat bad kaba tehsong ia ka jingïatylli jingïalong  kawei bad jingkyrpang jong kata ka jaitbynriew. Ha man ki khep ba ïohsngew lane tem bad rwai ïa kine ki sur kata ka jaitbynriew, ka sngew khie im bad ïohbor. Ki sur nylla ki lah ban long ruh kito kiba don bad ki kyntien kita ngi ong ki jingrwai, ki phawar ki phadong, ka kynhoi ka duhoi bad kumta ter ter. Ïa ki kyntien kam pher ki lah ban long ki kyntien shnong jong kawei ka thaiñ bad kiba lah ruh ban kylla ha ka ktien skur ne skul ne kyntien thoh bad pule mynta. Ha kane ka liang ngim lah ban ïaid lait ïa kaei kaei kaba ki stad ki jhad ka pyrthei baïar ki batai bad ong shapang kane:

Folk songs are the spontaneous songs composed and sung by the common people of long ago, commemorating personal experiences of everyday life or uncommon events or characters of local interest.

Haba pynwan shaka ktien Khasi ka mut:

 Ki sur jingrwai nylla ki dei ki jingrwai kiba mih hi kumto na lade kiba la thaw bad rwai da u luk u lak u thab dab jong ki por naba rim naba jah, kiba pynsah nam sah kynmaw ïa ki jingshem ba shimet jong ka jingim ba man ka sngi lane ki jingjia bym  ju kham jia koit lane ïa ki briew kiba ïa pur ïa khana ïa tip ïa ithuh da ka dong ka thaiñ ne ka shnong ka thaw.

Ngin shim ruh sa kawei ka dang ne ka lyngkhot ba la pynshai da u Cecil Sharp, uba long u nonglum jingtip uba khraw ha ka liang ki sur nylla ka ri Bilat (English folk songs). U kren kumne ha ki kyntien jong u hi:

Some experts maintain that folk songs, like other songs, were composed in the past by individuals, and have been handed down more or less incorrectly by oral traditions.

Ha ka Khasi:

Don ki stad ki jhad kiba shim ne ñiew ba ki sur nylla kum kiwei pat ki jingrwai, la thaw ha ki por barim bajah da ki katto katne ki riew shimet, bad la ai pateng ïa ki malu mala ha ka rukom ka bym biang lut da kaba shu ïathuh ktien.

Hangne ngi ïohkem ba ki sur nylla jong kano kano ka jaitbynriew ne kynhun briew kim long janai shuh kum na sdang ba dang kynthong kita ki sur bad namar ba la ïathuh pateng ïa ki da ka ktien(word of mouth) lah ban don ka kum lait kum let hangne hangtai bym lah kynmaw shuh ia ki jnit ki jnat ki skit ki sker baroh kumba long mynnyngkong. Hynrei, kawei kajingmaïan jong kine ki sur ka long ba wat la ki kamra ki lah ban pher ne la pynkha tok hangne tok hangtai, u mawkhrum bad ka shynrong pdeng pat ba la oh tynrai uba rim bajah ki neh ki sah. Haba peit najngai (imagery) ne khamtam haba ïa nujor bad kiwei ki ïing thymmai kiba mynta, ngi ïohi ba kata ka ïing ki sur nylla ka dang don ka matti ba la oh shrong u hyndai hynthai. Dei hangne ba kawei na ki bynta kiba pynlong ïa ka kolshor ka trei kam. Kata ka long ba ka kolshor kaba khlaiñ kam dei ban sah hajuh(static) hynrei ka shim kylliang la kiei kiei kiba bha jong ka mynta khlem iehnoh ïa ka jor tynrai jong ka mynnor.

Ngi la ïohdak lehse, ba ki sur nylla ki dei ban long kiba la rim la jah, kiba don ka tynrai jong ka mynnor. Ki dei ban don ki nongthaw ïa kita ki sur bad ki shu wan hi kumto lehse ha ka jingïakynduh lang ha ka rong ka tamasa jong ki kur ki kha, ki kher ki mer, la ha ka shongkha shongman, ka rkai khynraw mynraw, ka rong ha thaw ha shnong ha thaw, ne ha ka hima sima ha ka lehniam leh rukom ruh. Ki lah ruh ban long ki sur ba kyoh mynthi ne ki sur ba pyn-ang muid, pynjaw ummat ne pyn ïapler ïap-ang jong u nongbiria nongphawar ban pynjah ïa ka thait ka jrem ka shnong ka thaw ha ka por prem miet hadien ba la wan phai na ka trei ka ktah. Lane, ka lah ban long ruh ki sur ba kyrsoi na ki krem synnia ka Marynthing ka Maryng-od ne na ki thymbrong ki saimuka ka Duitara kaba u longkñi u sneng u kraw ïa ki pyrsa ki para sawdong ka lyngwiar dpei. Nalor kine, ngim dei ban klet ba kin long nylla dei ban pdiang salonsar da ka jaitbynriew ne ka kynhun jaitbynriew bad dei u luk u lak u thab u dab uba long u nongbishar ba sngewhun ban ai ïa ka rai ba kata ka sur ka dei ka makynti jong ka jaidbynriew kaba ma u u long ka bynta..

Katto katne ki sur ba la lum bad wad bniah yn ai hangne. Kasur Kyntang wai Wot ki Nongtung Khasi sha ki khappud thaiñ ri Bhoi, ka pynkynmaw ïa ngi ïa ka dustur u barim uba jah haba ki khun kha khunlong ki phur ki siang ki nguh ki dem ïa la ki meikha pakha.

Da poi phi mo Beikha Da poi i oi khonkha
 Da poi te ino ji joh Da u sympih wa ka lama
 Adu kattu hi ne Bei te adu kattu hi ne pa
 Da wai kyntang wai wot ka piling bamja.

Katei ka jingrwai ka ktah ïa ka jingsngew myllung naduh dohnud (emotions) bad ïohi ruh ïa ka tynrai ba itynnad jong ka jaidbynriew. Ki kyntien khia thew mar ïarwai ki plie war ïa ki khuiñ ki synrang jong ka prang maw ba dum ka pyrkhat briew bad bak ka rah ïa ki nongsngap ban jngi sha kiwei pat ki por. Ka jingjanai lane ka quality jong ka literashor ong u William J. Long, ka dei ka jingai jingmut ne ka jingkdew jong ka (suggestiveness), ka jingkyntu kaba ktah ïa ka jingsngew bad jingmutdur(imaginations). Tang mar ïa rwai ‘Ka nguh meikha’ hato kam ktah bad rah ïa ngi ban mutdur kumno ki meikha bad ka khunkha ki ïa kren ïaphar ktien syllok hyndai lyngba ki jingrwai? Hato ngim ïohi bad sngew kumno kita ki meikha ki ong ‘ngin leh kumno khun haba poi kumne bad phi ngim don spah ei ei ban ai lait tang u sympi ka lama, kaba mut ka jingkoit jingkhiah suda? Kaei pat kaba kordor kat ka jingkyrkhu ban ïoh ïa ka jingkoit jingkhiah? Hato kane kam don ki symboh pyrkhat jinghikai ba sngewthiang kiba ngi ong ki ideals kaba ki khunkha ki nguh bad ïoh pdiang jingkyrkhu na ki meikha pakha? Lada ka long kumta, katei ka jingrwai haneng ka don ka literashor namar ka jingmutdur ïa kiei kiei kiba itynnad ka ai ruh ïa ki jinghikai kiba bha.

Khmih sa kane kawei ka jingrwai phawar kyoh mynthi ia ki shynrang bym don knup ban kup ha ka por slap ba rep lyngkha da kaba pynrem biria ba me ïoh kurim da ka bym nang thaiñ knup, namarkata me hap shah slap wat ha ka por lur masi. Ha ki kyntien Khat-ar Lyngdoh ki phawar kumne:

U Sohparu basuk basuk lei buh me ha lad luti
Ïoh chiku mar nang thaiñ knup shah slap me por lur masi.

Lane kumno ki samla shynrang ki rwai biria pynrem ïa ki samla kynthei ha ka por ïa trei rep bara kylliang sngi ha lyngkha. Ki ong ïa ki hana ba ki lapmiet ka peit shynrang haduh ba kim lap por shuh ban lum ïa ki skum kba ha lyngkha:

Khar khoit khoit u skum chi phi pynsah heh re duh ha I
 Mah u skum phi te sah klang im duh ba mah shynrang

Ki samla kynthei pat ki jubab bad haba sngap sngewbang hi ngai bad ka ïapler ïap-ang haba ki pynphai ktien da ki sur phawar ba ïalade ki shynrang ki buh kti ha u  mohkhiew katba ki khmat pat sha ki thei samla ba bhabriew:

Puh syon syon se lukai shynrang pynsah re uto u phlang
Mah yng ktien phi te khai ki blei im duh sharai kynthei

Sngap katno sngewtynnad bad ïoh jinghikai haba ki kynthei Raid Nongtham ki pynrem biria da ki sur phawar ha ka khwai doh ïa ka briew kaba kob sop ha shnong ha thaw.

Dohbyrthih kaba haw haw pha ha ktien hali
Sariah pha te haw shi haw ngat pha duh san tyrli

Haba phai pat sha lum, haw sngap ïa ka phawar rep ki nong Mynsei ka thaiñ Sohryngkham ha ka shohkba shohkhaw. Ka phawar kit kba ki Mawpyrshong, ka rukom bet kba ki Diengpasoh ha ka Dot Arkynda.

(Ka kylla sbai)

To liem nge wei lup nge wei Ha ka mon jong phei arkynda
Ban dap u thir bad dap u sup Haba mon phei Arkynda

 (Ynda la khie ka Dot)

Dot tynrew marew La tip ma phei ko Arkynda
Lup iwei liem phra Liem iwei lup phra
La tip ma phei ko Arkynda

Tang dep kane ka don sa ka Shad Wir kaba rah kti ïa risa kynhoi ïa biria pynrem sngewbha khlem ïamong ïathut da ki sur phawar. Uno uno uba rem katta nang ïa phawar pynrem shuh shuh tang ban ïakmen ïa sngewbha hadien ka shohkba shohkhaw. Ka phawar ka neh shimiet shiïa ïashai hui shi hui tang ka biria birai tang ïoh ïa khana myllen ha shnong ha thaw.

Ka long kumta, ki sur tynrai ki don ha ki ïa ki jinghikai kiba ïar ha ka longbriew manbriew. Kaei kaba ngi ïohkem hangto hangto haba ïohsngew ïa ki ka dei ka jinglong shisur bad jingshida. Kane ka ktik ia ka jingmut ki nongsngap ban jngi sha ki thwei ka mynnor kiba long ka tynrai jong ka jaitbynriew.

ka ba bteng

Kynrad bad u Nongbud
Rymphang 1882
“Te, phi dei ban pyrsad-pyntieng ïa ki riewsniew. Phi dei ban pyntieng ïa ki lym kumta kin pyn-mynsaw ïa phi. Hynrei phim dei ban puh pyn-mynsaw ïa ki, ym dei ban mymong ïa kiwei pat.”
“Ha kane ka jingpynlong jong u Blei, don bunjait bun rukom kiei kiei: Ki briew, ki mrad ki mreng, ki dieng ki siej, ki jingthung-jingtep. Napdeng ki kynja mrad don katto katne kiba bha bad kiba sniew. Ki don ki mrad kiba i-shyrkhei kum u khla. Don ki dieng kiba sei bad pynmih ki soh kiba thiang kum ka um ngap bad kiwei pat kiba long bih haduh katta katta. Kumjuh, hapdeng ki bynriew bapher, don kiba bha bad kiba sniew, kiba khuid bad ki bym khuid. Don katto katne kiba aitilut ïalade ha u Blei bad kiwei pat kiba shah teh ha ka jingim pyrthei.
“Lah ban pyn-kyrdan ïa ki briew ha ki saw-kyrdan: Kito kiba shah teh ha ka jingsngewbha jong ka pyrthei, kiba wad blei ha ka jingim laitluid, kiba la laitluid bad ki bym don jingshahteh.”
“Napdeng ki bym don jingshah teh ei ei, ngi lah ban ñiew ïa ki, ki riewkhuid ne ki riewblei kum u Narada. Ki im ha ka pyrthei na ka bynta ka bha ka miat jong kiwei, ban hikai ïa ki briew sha ka hok bad ka jingshisha ba kynja-mynsiem.”
“Kito kiba im ha ka jingshahteh, ki la ngam ha ka jingim sngewbha pyrthei bad ka jingklet noh ïa u Blei. Ym da kaba bakla ban kum pyrkhat shaphang u Blei.”
“ Kito kiba wad jinglaitluid hadien ba ki la ïoh ïa ka jinglaitluid na ka jingim bakynja-pyrthei, ki kwah ban pyn-laitluid ïalade na ka jingshahteh ha ka pyrthei. Don katto katne kiba jop bad kiwei pat kim lah.”
“Ki mynsiem ba la laitluid, kum ka jingim ki sadhu bad ki riew-wadblei ba la aitilut, kim shah teh ne shah khring ha ka jingim pyrthei, ha ka kynthei bad ka ksiar.” Ki jingmut jingpyrkhat jong ki, ki laitluid na ka jinglong-jingim pyrthei. Nalorkata, barabor ki ngam ha ka jingpuson blei ha ki slakjat syntiew Lotus jong u Blei.
“Shu ong noh, lada ïa ka pung la ker da ka jar ban tong dohkha. Don ki dohkha kiba sianti haduh katta kata ba kim ju ngat ha ka jar. Ki long kum kito kiba la laitluid jynduh. Hynrei bun na ki dohkha kiba la ngat ha ka jar. Don napdeng jong ki, kiba pyrshang ban pynlait ïalade na ka, bad ki long kum kito kiba wad ïa ka jinglaitluid. Hynrei ym baroh ki dohkha kiba ïaleh ban lait kin lait. Khyndiat eh kiba ryngkang shabar ka jar, da kaba kynthih sha jrong um. Ba kumta, ki nongtong dohkha kin pyrta, ‘Peit’ kato ka dohkha ba heh ka la lait. Hynrei bun bah na ki dohkha ba la ngat kim lah lait shuh, hynrei ba kin ïaleh pyrshah ban lait nangta. Ha kawei pat ka liang, ki ngam hapoh ktieh lem bad ka jar ha ki shyntur jong ki pat bad ki dem lyngngai hangta, ha ki jingpyrkhat. ‘Ngim dei ban tieng ei ei shuh, ngi la lait lut na ki jingma hangne.’ Hynrei, kiba pli, kim poi pyrkhat ei ei ba ki nongtong dohkha kin tan lang ïa ki hapoh ka jar. Kine ki long kum kito ki briew kiba la shah teh ha ka jingim-pyrthei.
“Ki mynsiem ba la shah teh ki la shah teh ha ka pyrthei da ka jingkhring ha ka kynthei bad ka ksiar. Ki la shah teh bad kti bad kjat. Da kaba pyrkhat ba ‘ka kynthei bad ka ksiar’ kin ai jingsuk-jingkmen bad jingïada ïa ki, kim sngewthuh ba kan ïalam ïa ki sha ka jingjot. Haba u briew u la shahteh kumta ïalade ha ka pyrthei, u la long kum ban sa ïap noh, ka tnga la jong ka ong ïa u, ‘Phi la jan leit, hynrei aïu phi la leh na bynta jong nga? ‘Shuh shuh, la katta ruh u la shu shah khring ha kiei kiei ki jong ka pyrthei, ba haba u ïohi ïa ka jingtyngshaiñ ka sharak, u ong! ‘Pyndum kato ka jingshai. Phi la thang pynheh eh ïa ka.’ Bad ma u pat ha tmier jingiap.
“Ka mynsiem ba la shah teh te ka la shah teh kam ju pyrkhat shuh ïa u Blei. Lada ki ïoh ban ïa kyrsum ha ka jingsngewbha pyrthei, kin pyngngam ïalade ha ki jinglorni jaipdeh bad ki khana jler suda, ne kin pynbunkam ha ki jingtrei bym lar kam. Lada phi kwah kylli ïa uwei na ki ïa ka daw, u jubab kumne, Oh! Ngam lah ban shu shong khop, kumta nga shu shna ka jingker. Haba ka por ka ban khia ha kti jong ki te ki sdang sa ka jingïakhalai.”
La don ka jingsngap jar hapoh kamra.
U Nongbud: “Babu, ym don jingïarap ei ei ïa uba kum uta u riew-pyrthei?”
U Kynrad: Da shisha, ka don. Na ka por sha ka por, dei ban im ka jingim ryngkat-ryngkat bad ki briew bakhuid bad na ka por sha ka por dei ban leit sha ka jaka ba kynjah ban shong puson ïa u Blei. Nangta shuh shuh, u dei ban pyrshang ban pyniapher bad duwai ha u Blei. “Ai ïa nga ka jingngeit bad ka jingshaniah.” Shisien ba u briew u la don ka jingngeit te u la ïoh pdiang lut nadong-shadong. Ym don ka ban kham khraw ban ïa ka jingngeit.

(Ha u Kedar)”Phi la dei ban iohsngew shaphang ka bor jingkhlaiñ bakhraw jong ka jingngeit. La ong ha ka khana puriskam ba u Rama uba long ma u hi u Blei – uba long uba lahduh naduh-haduh – u la dei ban tei ïa ka jingkieng lyngba ka duriaw bah sha Ceylon. Hynrei u Hanuman, uba aitilut ha ka kyrteng u Rama, u lah ban kam ïa ka duriaw na shiliang sha shiliang tang shisien kam. Ym da donkam ban shna jingkieng ei ei(baroh ki ïarkhie).
“Shisien la don uwei u briew uba la mut ban ïaid lyngba ïa ka duriaw. U Bibhishana u la thoh ïa ka kyrteng jong u Rama ha kawei ka sla-dieng, u la teh ha kawei ka tduh jong uwei u briew uba phong ïa kata ka jaiñ, bad u la ong ïa u. “Wat tieng. Don ka jingngeit bad ïaid halor ka um. Hynrei khmih shane – ha kano ma ka khyllipmat ba phi duh ïa ka jingngeit te phin ngam jyllop.” Te, uta u briew u la sdang ïaid da kaba suk halor um. Shen shen, u la don ka jingpynshoi kaba jur ban ïohi aïu lateh ha tduh ka jaiñ ba u phong. U la plied ïa ka bad u la shem tang ka sla-dieng lem bad ka kyrteng jong u Rama ba la thoh halor jong ka. Kaei kane? U la pyrkhat. “Tang ka kyrteng u Rama!” Mar shu wan ka jingartatien ha ka jingmut-jingpyrkhat u la ngam jyllop hapoh um.

“Lada u briew u don ka jingngeit ha u Blei, te watla u la leh pap katno katno ruh – kum kaba pynïap ïa ka masi, u brahmin ne ka kynthei – te da shisha un ïoh lait lyngba ka jingngeit jong u. To ai ba un kynnoh ïa ka kyrteng u Blei. ‘Oh Kynrad, ngan ym mlien shuh kum kata ka jingmlien bad um dei ban sheptieng ei ei shuh.
Haba u la kren ïa kane, u Kynrad u la rwai:
Tang lada nga lah ban khlad noh syndon da kaba ïai khot ïa kyrteng ka Mei Durga,
Te kumno Men ym lah, ko ba la kyrkhu,
Daba snoh na nga ba la pynlait im,
Haduh katno la nga long uba la jot-la pra
Nga lah ban long ba la ïoh dih tuh ïa ka kyiad, ne pynïap ïa i khyllung bym pat kha,
Ne ba la pynïap ïa ka kynthei ne ïa ka masi
Ne watla pynlong ka daw ka jingpynïap ïa u brahmin
Hynrei, watla baroh ka long kaba shisha.
Kane kam lah ban pynsngew pisa jingmut ei ei ïa nga
Naba lyngba ka bor ka kyrteng ba thiang jong Me,
Ka mynsiem ba la jot jong nga ka ïai ai mynsiem
Wat ha ka kyrdan jinglong riew bashisha (Brahman).
Da kaba kdew ha u Narendra, u Kynrad u la ong: “Phi ïohi baroh ïa une u khynnah. U pynpaw ha kane ka rukom hangne. U khynnah runar ruh u i kumba uba jemnud eh haba u don lem bad la u kpa. Hynrei u long da uwei pat u khynnah haba u tem ïa ka jingduwai lehniam kyrpad (chandri). U Narendra bad ki briew kiba kum kine ki jinglong ki dei na ka kyrdan kiba laitluid khlem pud. Kim ju shah teh ha ka jingim-pyrthei. Haba ki la kham rangbah ha ka rta ki sngewthuh ïa ka jingkyrsiew mynsiem ba na shapoh la ka dohnud bad shem beit beit ïa ka lynti sha u Blei. Ki wan long briew sha kane ka pyrthei tang ban ïoh hikai ïa kiwei pat. Kim ju pyrkhat ei ei shaphang ka pyrthei. Kim ju shahteh ne shah khring ha ‘ka kynthei bad ka ksiar.’
“Ki jaitbynriew vedas ki kren shaphang ka sim homa. Ka im hajrong eh jong ka sahit bneng bad hangta ka kha pylleng. Mar ïa kha, ka pylleng ka hap noh, hynrei naba ka hap na suiñbneng kaba jrong haduh katta katta ka shimpor bun bun sngi. Ha ka por ba hap kumta, ka puh artad bad i khun sim i hap. Haba hap kumta i khun sim i plied la ki khmat, i pynmih ki thapniang. Mar shu plied la ki khmat, i sngewthuh ba i hap bad ïai hap kumta bad ba in phret lyngkhot-lyngkhai da i hap ha khyndew. Ba kumta, shisyndon i her shalor sha ka kmie kaba don ha suiñbneng.”
“Hamar kata ka por u Narendra u la mih noh na kamra. U kedar, u Prankrishna, u M bad bun kiwei pat ki la ïa don hangta.
U Kynrad: “Phi ïohi, u Narendra u tbit haduh katta katta ha ka jingrwai, ka tem jingtem, ha ka jingpule bad ka kiei kiei baroh. Ha kawei pat ka sngi, u la don ka jingïatainia lem bad u Kedar bad u la tar lyngkhot lyngkhaï ïa ki jingwohnia-woh daw (baroh ki ïarkhie).
(Ha u M): Don kano kano ka kot phareng kaba kdew ïa ka jingwohnia-wohdaw?”
M: “Hooid, babu, ka don. La khot ïa ka, ka kot Logic.”
U Kynrad: “Ïathuh ïa nga, ka ong kumno.”
M: U la lyng-a jingmut. U la ong: “Shi bynta na ka kot ka kdew shaphang kaba ïadei salonsar sha kaba ïadei kyrpang. Kum ka nuksa: Baroh ki briew kim im sah. Ki riewstad ki dei ki briew. Namarkata, ki riewstad kim im sah. Sa shi bynta pat, ka kdew shaphang ki jingmut-jingpyrkhat kat kum ki daw ba dei ban long na kiba ïa dei kyrpang sha kaba ïa dei salonsar. Kum ka nuksa: Kane ka tyngab kaba ïong. Kato ka tyngab ka long kaba ïong. Namarkata, baroh ki tyngab ki long kiba ïong. Hynrei ka lah ban don ka jingbakla ban pynkut ha kane ka rukom, naba ynda haba wad bniah bha lah ban shem ba don ka tyngab lieh ha katto katne ki ri. Ka don sa kawei pat ka jingpynshai: Lada don u slap, la dei de ban don u lyoh. Namarkata, ïa u slap la pynlong na u lyoh. Lah ban long ruh sa kawei pat ka nuksa: Une u briew u don 32 tylli ki bniat, Utai u briew u don 32 tylli ki bniat. Baroh ki briew ngi ïohi ki don 32 tylli ki bniat. Namarkata, ki briew ki don 32 tylli ki bniat. Ka kot Logic ka kdew ïa kum kita ki bynta kiba thew ha ka jinglong salonsar na ka jinglong ba kyrpang (induction) bad ka rukom wad jingtip ba bniah na ka jinglong salonsar sha ka raikut ba kyrpang (deduction).
U Ramakrishna um ju kham ïoh sngew koit ïa kum kine ki ktien bad kyntien. Haba u shah shkor ïa ki u dum ka buit. Ba kumta ka jingïatainia kam shym la bteng slem.

(Ka ba bteng)

Ha Dakshineswar
Da ki spah snem ki kynthei jong ka Mei-ri India ki dei ban shah shibun kiei kiei, kum kaba duh ïa ka jingnang jingstad, ka jingshah ban beiñ ha ka liang ka ïmlang sahlang bad kane ka la khang lad shibun ïa ïa ki ban roi ban san shaphrang bad ban pynpaw ïa kiei kiei kiba don ha ki. Ngim lah ban len ba u Sri Ramakrishna u long u ba sngewthuh bha ïa kane ka jingkhanglad. Dei na kane ka daw ba u shah shitom bad kit khia bha naka bynta ki kynthei, bad dei kane kaba la pynpyrkhat ïa ngi ba haba u mane ïa ka Kmie Bakhuid, bad ba u ai ki jingainguh thang, ym namar ba ka long ka kmie ba kynja blei hynrei lyngba jong ka u mut khamtam eh ïa ki kynthei jong ka ri India bad jong ka pyrthei hi baroh kawei. Kum u soh jong kane ngi ïohi ba shibun na ki kynthei jong ka ri India ki la kyndit bynriew, bad ngi bad ngi kyrmen ba kane ka jingkyndit jingmut kan pynlah ïa ki ban kit khlieh ïa ki kam ym kiba dei tang ha ïing ha sem hynrei ha ka jingim ba ïa dei bad ka pyrthei hi baroh kawei; bad da ka bud ïa ki dienjat jong ka Kmie Bakhuid kin lah ban long ki kmie jong ka jaidbynriew.
U Sri Ramakrishna u la pyni shibun kiei kiei ïa ka Kmie Bakhuid shaphang ka jingim ba kynja niam, bad dei da ka jingïalam lynti jong u, ka la lah ban leh ïa kiei kiei ki ba kynja mynsiem bad ban pynlut ïa ki por mynstep bad janmiet ruh ha kaba duwai. Ka ju khie thiah ha ka por lai baje mynstep bad ka leit sum sha ka wah Ganga bad nangta ka pynlut ïa ka por mynstep baroh ha kaba duwai bad teng teng ka ju klet ïa ka pyrthei. Ka la ong, ‘Ha ka por ba shai bnai nga ju phai ïa la ki khmat sha u bnai ban duwai arti arjat’, “Ah Trai, ka don ka jingthoh dak ha u bnai hynrei wat ai ban don ka jingthoh dak ha ka jingmut jong nga”. Ka la ong ruh, ‘Lada mano mano ruh kin aiti lut ha kaba duwai, kin lah ban ïohi ïa u Blei ha la ka dohnud bad ban ïohsngew ïa ka jingsawa jong u’.
Ka jingim jong ka ha baroh ki liang ka long kaba ïtynnad bad shida. Ka long kaba lehraiñ bad ba leh khia thew, bad ka im jar jar ha la i kamra rit bad bunsien ki briew kim ju da kham tip ïa ka ba don ha ïingmane. Ïa ka jingbam jong ka la buh ha kajuh ka kamra, bad ka leh ïing shetja artad hangta. Ïa ka baranda ka ba don sawdong ka kamra, la ker da ki jingker kiba jrong kiba la shna da u siej. Hangne ka shong ka sah, ka thiah ka dem, ka trei ka ktah, ka mane bad duwai. Ki kynthei ki ba riewspah jong ka Calcutta kim ju rung ha ka kamra jong ka. Ki shu khangoid bad ong, ‘Katno i long i kamra i babit na ka bynta i khynnah rit ba bha. Ka i kumba ka im ka jingim ba la shah pynryngkang par kum ïa ka Sita’.
Ka Kmie Bakhuid ka ju phikir bha ïa ka jingdonkam jong u Sri Ramakrishna ha ka liang ka met kum ba ki ju leh ki kynthei Hindu ïa la ki lok. Da lade hi ka shet bad ai jingbam ïa u kum ïa i khyllung rit. Ka shakri hok ïa la ka kiaw tymmen bad ka ïa leh katba lah ban pynhun ïa ka. Hadien pat ka lah hap ban shet na ka bynta kin nongbud ruh bad bunsien ka hap ban leh ha ka por ka ba la dier. Ka hap ban shet ruh shibun ki jingbam bad ban khylliap tympew. Ka hap shet slem ïa ka dud namar ba u Sri Ramakrishna u bang ïa kaba la ih bha. Kam ju pynsyrwa ei ïa ka por bad ka hap ban leh laiphew jait ki jait kam, kum kaba ñiad lanten, kaba ai khubor ïa ki nongbud haba u Sri Ramakrishna um don bad ka shna tyllai na u sai nalia ban wah ïa ki khiew.
U Sri Ramakrishna u burom bad sngewthuh bha ïaka. Shisien u la ong ïa ka, ‘ki briew ki im ha syndah jong phi kum ki ñiang-rusom haba dum. U la phah ïa uwei u nongbud u ba dang samla ban shim ïa ka jingbthah jong ka da kaba bthah lypa ïaka jingkhraw mynsiem da kaba ong, ‘ka Radha ka long ka bymjukut bad kaba phylla. Da ki khlur kum u Krishna bad Rama la thaw hynrei la pynjot da ka.’
(yn dang bteng)

Voice: Lamjingshai

(Ka ba bteng)

Hadien u Sri Ramakrishna u la kem pang bad la pynkynriah noh ïa u sha Cossipore ban sumar, kane ka la long ka por ha ka ba u Narendranath u ïoh ki jinghikai bad jingtynjuh ba bun rukom na une u Nonghikai bakhraw. Ka dei ka por ha kaba ïa ka bor ding mynsiem jong u nongbud ba khynnah dei ban pynrhem bha. U Kynrad jong u ruh u la pyntrei kam bha ïakane ka por da bun ki rukom bad jingtynjuh. U la hikai ïa u Narendranath kumno ba un long u nongïalam jong ki ba bun ki synran jong u. Hakawei ka por u Narendranath u la kyrpad ia u kynrad jong u ba un kyrkhu ïa u khnang ba un ïoh ïaka jingsuk bneng da lade. Hynrei u Kynrad u la mai bad ong ha u; “Nga nang pyrkhat ba men long uba heh bad ïar kum u dieng Banyan, ban long ka jaka rieh ia ki ba bun, mynta pynban me wad jingpynim tang la ka met.” Hadien kane u Narendranath u la sngewthuh ïa ki jingmut u Kynrad jong u. U Sri Ramakrishna u la ong ha u Narendranath ba un sa ai ha u ïa u shabi ka jingkhang jong ki jingthmu jong u tad haduh ba u Narendranath un da lah ban pyndep ïa kiei kiei baroh ïa kiba la phah ïa u ban wan kha shane sha pyrthei. Katto katne sngi shuwa ba u Narendranath un pyndep ïa kita ki jingpynkhreh jong u, u Sri Ramakrishna u la ong ha u Narendranath, “Ka bor jong nga baroh ban leh ïa kiei kiei ki kam bakhraw, nga aiti lut ha me; tad ynda me la pyndep ïakita baroh men sa leit phai pat sha ka jaka na kaba me wan mih.” 

Hadien ka jingiap u Kynrad jong u ha u Naitung, haka snem 1886, ki nongsynran jong u baroh ki la ïalum lang ha iwei i ïing trep hapoh ka jingialam u Narendranath. Ha ka janmiet jong ka sngi Christmas, 1886, u Narendranath, ryngkat bad ki nongsynran jong u baroh ki la leit sha Antpur. Hangta, sawdong ka ding barhem, habar, ki la smai ban long ki Sanyasa ne ki riewwad-Blei. Shuwa ba kane ka snem kan kut u Narendranath ruh u lah mih ban leit wad-Blei. Dei hakane ka por ba la sdang ban buh ïa u mawdong jong ka Seng u Ramakrishna. 

U Narendranath, ynda u la mih noh napdeng ki nongsynran jong u ban leit ïaid riewblei, u la shim bun ki kyrteng kum u pukir wad-blei. Haba u la shang na kawei ka jaka sha kawei pat u la sngewthuh ha la ka mynsiem ba ka jingkwah jong u ym dei ban ioh jingpynim ia la ka met hynrei na ka bynta ki paitbah ba bun. U Narendranath, u la shang na kawei ka jaka sha kawei pat. U la peit ïaka Varanasi, ka shnong ba khuid tam ki Hindu. Nangta u la peit ïa ki shnong, Lucknow, Agra, Vrindaban, Hathras bad Rishikesh. Ha shnong Hathras u la ïakynduh ïa u Sarat Chandra Gupta u ba la kylla long u nongbud ba nyngkong eh jong u, (Hadien la tip ïa u kum u Swami Sadananda). Dei ha une, ba u Narendranath u la pynpaw ïaka jingthmu ba la aiti da u kynrad jong u, u Sri Ramakrishna. U Sarat Chandra Gupta u dei uwei naki nongtrei ha steshon rel ha Hathras; hynrei u la sangeh noh nakaba trei kam ban bud ïa u Nonghikai jong u. 

U Santanu u dei u nongsynshar ka Hima barim tam bad ka Hastinapura ka dei ka nongbah. (Hastinapura- kumba ka long mynta pat, kane ka don ha ka jylla Uttar Pradesh kumba 2 km na shatei lam mihngi na Delhi). Ha kawei ka sngi katba u dang leit beh mrad, u ïohi ïa kawei ka thei samla hajan ka wah bad hangta hangta hi u ïapmat noh ïa ka. Ynda u la pynithuh ïalade, u la kylli, “Phin long ka tnga jong nga?” Ka ruh ba ka ïapmat kumjuh ïa u ka la ong, “Hooid. Hynrei kynmaw ïa kaei ba ngan ong mynta. Ynda nga la ïa poikha bad phi nga dei ban ïoh leh katba mon katba nga kwah. Phim dei ban mushlia ïa kaei ba ngan sa leh. Ngan long ka tnga jong phi katba phi dang bat ïa kine ki kyndon.” U Santanu ruh u la kular ban bat ïa kine ki kyndon. Bad ki sa ïashong kurim. Ynda la poi ka ïa, ki la ïoh khun bad tang shu la lah ieng, ka la sbim ïa ita i khyllung bad bret sha ka wah. Kane ak la pynkyndit lyngngoh bad pynkulmar ïa u Santanu uba shu sngap la ka sngap. Ka long kumjuh ïa wei pat i khyllung bad kumta shi kumta ka leit bret bad wan phai sha iing syiem da ka jingrkhie bad jinghun. U tnga jong ka te um shym la nud kylli namar u tieng ïoh u duh ïa ka ba ka long da shisha ka tnga kaba u hun. Ynda la kha ïa i khun ba phra ka la khreh ban leit biang, u pat u bud sia bad ynda um lah shah shuh, u dumok “Ka kam shyrkhei aiu kane phi ju leh. Sangeh seh!” Da kaba jaijai ka la jubab, “To, ngan ieh ïa ine I khyllung. Tangba ka por ban ïakhlad ka la poi.” “To ïathuh te balei, ïathuh shua ba phin leit.” Hangta ka la batai kumne, “Sa tip ïa nga kum ka Ganga, ka blei kane ka wah. Nga la wan shim ka dur briew ban kha ïa kine ki phra ngut kumba la thoh lypa. Nga la ïa poikha bad phi namar tang maphi uba lah ban pynmih khun. Ki khyllung ki dei ki phra ngut ki Vasu. (Ki phra ngut ki blei kiba ïa synran ïa u Indra). Ha ka jingim ba mynwei jong ki, ki la tuh ïa ka Nandini ka masi ba kyntang u stad Vasishta bad la tim da kaba pynkha ha pyrthei. Ynda la ïa kyrpad (appeal) la shah ïa ki hynniew ngut ba ki lah ban iehnoh ïa ka kynja met ba kynja doh ha pyrthei tang shu kha ban ïoh leit sha bneng. Hynrei ïa uba phra na ki u ba la pyndep ïa ki jingkwah ka tnga jong u kat haduh ban da leit tuh ïa ka masi- une uba nga bat mynta un sa nang sah ha pyrthei kum u briew u ban sa pyndep ïa ki kam khraw, hynrei uba la thoh ba u dei ban im ka jingim sotti. Ngan ïalam lang ïa une u khyllung bad nga bad ngan phah hadien pat.” Katba un dep ban kylli da ka jingkyndit, “Lano, hangno, shano?” Ka lah da jar jar shapoh wah. Hadien shisnem, ha kajuh ka jaka u syiem u la ïa kynduh ïa ka Ganga ha kajuh ka jaka bad ka sa ai ïa uta u khyllung uba mynta u la san la samla. “Nga la sumar bha ïa u, mynta u lah ban leit bad phi. La ai kyrteng u u Devavratha. U la pynjanai ïalade ha ka Vedas hapoh ka jinghikai u stad Vasishta hi. Une un sa long u khla ka wait uba tbit ha kaba pyndonkam ïa ki astra. (Ki tiar ïaleh ba la pyndonkam da ki bor maian). U don ka bor jabieng bad bor mynsiem ba phylla. Khie leit ïalam ïa u sha ïing,” ka noh artad pum sha um. U Syiem Santanu u la lyngngoh jlang shiphang, hynrei u la kmen pat bad ïalam sha la ïing Syiem ban kyntiew ïa u kum u nongmih bujli jong u. Saw snem hadien, u Syiem Santanu katba u dang leit beh mrad bad beh thong ïa ka skei, u la ïohi ïa ka thei bhabriew hangta ha khlaw.Tang ïohi ïa ka, u la thrang hir hir ban ïapoi kha bad ka. “Phi dei kaei. Balei phi don hangne?” u la kwah tip. “Nga dei ka khun u nongtong dohkha. Nga, ju ïarap ïa i Pa, ban pynpoi ïa ki nongleit riewblei shatei sha shiliang wah.” U Syiem khlem pyntud, u la leit sha u kpa ban pan ïathoh. U kpa ruh U la kohnguh pynkloi, tang lada u khun ba nyngkong ban kha u dei ban long u nongmih bujli jong phi,” u la dawa. U Syiem te um lah ban kohnguh ïa kane ka jingdawa bad u wan phai sha la ïing Syiem u briew u ba duh jingkyrmen. Ha ki sngi ba bud nangtai u khun Syiem Devavratha u ïohi ïa ka jingbymsuk u kpa u la kylli noh, “Kaei sha Pa kaba pynshitom jingmut ïa phi?” U Syiem u la ong, “Nga khuslai ïa ka ban wan, kumno kan long kane ka jait jong ngi, namar phi long u khun marwei. Lada jia eiei ïaphi, ka thymei jong ngi ka la leit. Ka jingthoh ka ong ba ban don tang uwei u khun, ka long kumba ym don khun eiei. Wat la phi phi don, phi bun kam ha ka ïaleh thma bad phin sa long u khla ka wait. Hynrei phi tip kumno ki khla ka wait ki kut.” U khun Syiem u la jngan hi tiaw ban ïohsngew ïa kita ki ktien bad u la leit ïa syllok ban ïoh buit na ki myntri kiba la tip ïa ka daw. Ki la batai ba u kpa jong u u kwah ban ïapoikha bad ka khun u nongtong dohkha, hynrei um shym lah ban pdiang ïa ka jingdawa u kpa ka khynnah. Kumta hi u khun u la leit sha ka trep kata ka khynnah bad u sa kular ba ki khun kata ka khynnah kin sa long nongmih bujli u Syiem. Hynrei, u nongtong dohkha uba la ïohi jngai u kwah ban ïa sngewthuh shai, “Hynrei mano ban mih bujli ïa u ksiew jong nga?” u Devavratha u la ong, “Wa, ki khun jong u hi kein. Phi tieng that ba nga ïoh ïapoikha bad ba ki khun jong nga kin ïaleh ban ïoh ïa ka khet. Hynrei nga kular ba ngan im bad ïap kum u rang sotti. Kane ka jingsmai baskhem jong nga,” U nongtong dohkha u la kmen. Naduh kata ka por, ïa u Devavratha la sin u Bhisma- kaba mut ka jingsmai baskhem. Hangla u la ona ïa kata ka briew, “Ia noh kein, kiew ha ka kali ïapom jong nga. Naduh mynta ka sngi phi dei ka kmie jong nga.” Ka Satyavathi- ka kyrteng kane ka tnga ba ar U Syiem – ka la kha arngut ki khun shynrang U Chitrangada bad U Vichitravirya, U Chitrangada ynda la dei kapor, u la mih bujli ïa u Santanu. Hynrei u la shah pyniap ha ka thma pyrshah u Syiem ka Gandharva. La pynkiew khet ïa u Vichitravirya uba dang rit ha kata ka por bad u Bhisma pat kum u Syiem nongrap pateng {regent) da ka jingkyrpad ka Satyavathi hi. U Bhisma ba u tieng ïoh ka jait kan duh noh u la shu swar bad ap tang ïa ka por ba biang na ka bynta ban pynpoikha ïa u Vichitravirya. Ha ka ïa kaba biang, u Syiem ka Kasi u la pynbna ka Swayamwara – (ka por ba ki kynthei ki jied ïa ki shynrang ban long ki tnga jong ki) na ka bynta ki laingut ki khun kynthei jong u, kiba kytieng ka Amba, Ambika bad Ambalika. Ha kata ka sngi ba la ïalum lut ki paidbah bad ki khun Syiem kylleng, u Bhisma snodet syndet u pyrta, “Kat kum ka jingbatai ki tymmen ki san don bun jait ki rukom ban jied ïa ki thei samla. Hynrei kaba kham donburom eh ka long ban rah da ka bor ïa ka theisamla napdeng kat une u paid bashlur ba ïalum hangne!” Tang mar ïa dep ong ïa kine u rah ïa baroh lai ngut ki thei samla, u pynshong ïa ki ha ka kali ïapom bad pynswut noh ïa ka kali nangta. Kane ka jia tang shiphang haba u paidbah um pat sngewthuh ïa ka bang ka buid. Ki khun syiem ba ïa don hangta bad u kpa ki thei samla ki la ïa beh wut wut bad ïaleh. U Bhisma ruh um riej u ïaleh bad ki bad poi tiap ha Hastinapura bad kita ki thei samla na ka bynta u Vichitravirya. Hynrei ynda poi ka sngi ïathoh, kaba nyngkong eh ka Amba ka ong, “Nga te ngam lah ban shongkurim bad u para jongphi namar nga la ïapmat bad u Syiem ka Salwa bad ngam treh ïano ïano ruh.” U Bhisma u mynjur ïa kane ka jingjied jong ka bad phah noh ïa ka sha Salwa. La pyniathoh ïa ka Ambika bad u Vichitravirya bad ki ïashong suk haduh 7 snem hadien kata u sa ïoh ka jingpang ba shyrkhei bad u ïap khlem khun. La ong ba ka Salwa kam treh pdiang shuh ïa ka Amba. Ka Amba ka la leit phai biang sha u Bhisma bad ka tyrwa ïalade ha u. Hynrei namar ba u kular ban shong samla sah, u phah biang ïa ka sha Salwa, hynrei ka shah kyntait biang bad kumta shi kumta. Ka mba ynda ka la jlep hi thui ïa kane ka jingleh, ka kynnoh beit ïa u Bhisma na ka bynta kita ki jingshah lehbein bad jingshah leh poh. Ha kaba khatduh haba ka jingleit jong ka kam seisoh shuh, ka la smai ban pyniap ïa u. Ka jingkylla jong ka kum u nongialehthma uba kyrteng Sikandi kan sa long ka jingkut u Bhisma hi ban sa ïohi ha ki sla kane ka kot. Ynda la jia kumne, ka Satyavathi ka la ïa said bad u Bhismna da kaba sdang, “Kat kane ka jingjia ha ka kur, kat kum ki jingshem bad jingbit hi, uno uno u lah ban nang pynbteng ïa ka thning kur lyngba kine ki tnga u para hi namar ki jingthoh (Shastra) ruh ki kubur ïa kane. Wat ai ba kine ki khynnah kin shu kut kum ki thei lyngki. Kane ka jait ka khong ka dei ban ïai bteng. Ka jingsngew u Bhisma ka la nang pyneh shuh shuh bad u sngew ka um lah poi ha ryndang, hynrei khlem riej u ong, “Hukum ïa nga ban leh ïa kaei kaei kawei pat. Hynrei ïa kane em, bad ngam lah ban pynkhein ïa ka smai ban shong samla sah.” Kane ka la pynduh jingkyrmen shuh shuh ïa ka Satyavathi. “Mano te,” ka la ong, “ban ai jingtyrwa ïa ki kpa ki kmie tymmen jongngi. Mano ban pyndep ka leh niam leh rukom ha ki sngi kynmaw ïap ïa ki? Pynim ïa ka jait ka khong jong ngi. Dei da ka jingleh bha jongphi mynta ba lah ban pynïoh ïa ka bynta ba halor ïa ki. Nga dei ka kmie jongphi. Phi dei ban ngeit ïa ka hukum jong nga. Pynmih ïa ki khun ki kti na kine ki arngut ki pyrsa kurim ba bhabriew jong nga. Phi dei ban kiew hi ïa ka khet Hastinapara ban synshar hi. Baroh ka shong haphi ban pynim ne pynjah ïa kane ka jait ka khong KURU,(kaba mut ïa ka Kanrava bad ki Pandava). Ka dei ka kamram jong phi ïa kane ka kur ka jait ka khong bad ïa kito kiba la leit noh. “Em, em, em” la pynbud u Bhisma, “Ngam lah te ban pynkhein ïa ka jingsmai jong nga wat lada phi hukum. To pyrkhat da kiwei pat ki lad.” Ka Satyavathi ka ïai ong, “Phi long uba kuman. Phim tip kan long ka jingtngen ïa kito ki arngut ki khynnah kiba mynta ki sngewsih palat tang bym ïoh khun.” U Bhisma u ïai ban, “shisien ba la smai ka long junom jingim. Dei ban pyrkhat da kiwei pat ki lad namar ka jingsmai ym lah ban pynkhein ne pynkylla.” Ynda ka la pyrkhat bha shipor, ka la wan jingmut bad ka leit biang sha u Bhisma. “Sngap shane, ngan ïathuh kane ka jingiathuhkhana ngam tip ka long ne em ba phin pyrkhat. Bun snem mynshuwa, nga ju kit ïa ki briew sha shiliang wah ha ka lieng. Ha kawei ka sngi, nga la king ïa uwei u kynja riewhok (Rishi) uba kyrteng u Purusar. Katba nga nang khawa ïa ka lieng, u la peit ïa nga da ka jingisynei bad u sdang pyrsia pynban ïa nga. Nga la khynniuh bad tieng. Nga la tieng, namar un tim ïa nga lada ngam pyndem ha ki jingkwah jong u, bad kumjuh ïa ka jingshla i Pa lada i tip ïa kata baroh. Nga la ïasaid bad kyrpad da kaba batai, “La kha ïa nga na ka dohkha, bad ka jingsma dohkha ka don sah bad nga.” “Nga tip ïa kata baroh,” u la ong pynban, “Kumno la pun ïaphi ha kpoh ka dohkha. U kpa jong phi u dei u kynja rngiew (supernatural) bad katba u nang her lyngba ka wah, u la kum pyllait ïa u symbai u ba la hap ha ka dohkha kaba dang tan lyer. Kumta la kha ïaphi bad u nongtong dohkha u la ri la sumar ïaphi. Ka jingsma dohkha ha phi ka dei na kane ka daw. Hynrei ngan sa beh bad pynjah noh.” Da ka bor jadu jong u u la pynjah noh ïa ka jingsma dohkha, bad ym tang katta, u la ai pynban da ka jingiwbih bymjukut shuh ïa nga. “Hooid, nga la kynmaw,” la ong u Bhisma, “I pa i ju ïathuhkhana hana ba dei ka jingiwbih ba wan naphi ba i la bud haduh ban da ïashem bad phi.” “Ban siew kylliang ïa ki jinglehbha uta u riewhok, nga la shah sngewbha ba un pyndonkam ïa ka met jong nga, tangba u da pynkah da u lyoh ïa ngi ban ym pynïohi ïano ïano ruh. Uta u riewhok u la ong, “Sa shong sa sah ha katei ka dewlynnong bad sa kha khyllung, bad yn sa pynsah ïa ka jinglong sotti jongphi. Hangta nga la kha ïa u Vyasa. Une u dei u stad bad u la kular ban wan ha kano kano ka por ba nga donkam. Tang da kaba shu pyrkhat, nga lah ban khot ïa u. Ha ka jingshisha u dei u khun nyngkong jongnga. Lada phi mynjur, ngan khot ïa u.” U Bhisma u la lyngngoh, hynrei u la ong, “Leh katba phi mon. Phi kham tip maphi.” Tang mar ïa pyrkhat, u Vyasa ula wan mih dngung. Ka Satyavathi ka sa batai ïa ki jingjia baroh bad kyrpad ïa u ban ïarap pynroi ïa ka jait lyngba kita ki pyrsa kurim. U la mynjur hynrei u la ong ba ki dei ban ap shisnem namar um pat long ban leh kumta ba u dang don ha ka samoi shah thngan bad Un ym long ban ïa kynduh kynthei kum ha kita ki por. Hynrei ka Satyavathi ka la pynbor ïa u Vyasa bad um don lad shuh da kumwei. “To pynkhreh ïa ki kynthei,” u la ong. “Ngan sa wan kumne.” Ka Satyavathi ka la hukum ïa ka pyrsa kurim banyngkong ka Ambika ba kan riam bad pynphuh pynphieng ïalade bad ban ap ha kamra thiah. Haba u Vyasa u la wan rung, ka Ambika ka la lyngngoh ban ïohi ïa ki jain. ka dur ka dar bad ka jinglehsih ba haduh ba ka Ambika ka shu khapbrip sah ki khmat katba ka dang ïoh lok bad u Vyasa. Hadien kane, u Vyasa u la pynbna ha ka Satyavathi, “Ka Ambika kan sa kha u khun bhabriew bad un sa synshar ïa ka Hima. Hynrei un sa long uba matlah namar ka Ambika ka la khapbrip ki khmat ha ka por ba seng ïa u.” Ka Satyavathi ka la sngewsih, hynrei ka la khroh biang ïa u ba kan ai pat da ka pyrsa ba-ar, ka Ambalika. Ka ruh ka la riam bad pynphuh pynphieng ïalade bad ap ha jingthiah tang mar ïa rung u Vyasa, ka la khaweit bad kylla dur pynban, bad ïoh lok bad u Vyasa da ka jingtieng bym banse. ïa kane, u Vyasa u ïathuh lypa kumjuh ha la ka kmie. “Ka Ambalika ruh kan sa ïoh khun u ban long uba shlur bad pawnam, hynrei un long uba blaid blaid.” Khlem salia, ka Satyavathi ka la khroh ïa ka Ambalika ban ailad sa shisien ba u Vyasa un lah ban wan biang ha ka sien balai. Ynda la dei ka por, ka Ambalika ka la pynriam pynbeit pynban ïa la ka jong ka shakri bad phah thiah bujli ha ka jaka jongka. Kane ka shakri ka la long kaba shlur bad ka theh lut ïalade bad u Vyasa u la hun bad kmen palat. U khun bakha na kane ka jingshongkha u la long uba biang nadong shadong. Ia u khun uba kha matlah la ai kyrteng u Dhritarashtra. Uba ar uba namar ba tieng eh ka kmie, la ai kyrteng u Pandu. Uto u khun balai ba la kha na ka shakri pat uba biang pura nadong shadong la ai kyrteng u Vidura uba ka jingstad, ka jingbishar bad jingshlur ha ka ktien bad ki kam u la long u briew uba pawkhmat bha ha ka jingiathuhkhana Mahabharata kaba ha ka jingshisha la sdang da kine ki laingut ki khun. La pynheh pynsan ïa u Dhritarashtra da u Bhisma hi, bad ynda u la heh la san, la pynbeit ruh ka tnga na ka bynta jong u da kawei ki khun syiem kaba na Gandhara kaba kyrteng Gandhari. Ka jingieit jong ka pat la u tnga bamatlah, ka long haduh ban teh ïa la ki khmat da ka jain ban ïa ryngkat pyrla. Kane pat kam ïarap ïa u Dhritarashtra uba dang snpew ba u la nang duh bor kat haduh ba u ai noh ïa ka bor synshar ha u para jong u u Pandu. Une u Pandu u don arngut ki tnga, ka Kunthi bad ka Madri. Ka jingkiew khet u Pandu la mynjur bad sngewtynnad da baroh. U la long uba shlur bad bahok. U la lah ban kyntiew rasong ïa ka burom ka jait Kuru da kaba pyndem ïa ki Hima ba marjan. Ynda la dep kine ki jingpyndem bad jingjop Hima, u la kwah ban leit shong jah thait hapdeng ki khlaw dieng sal kiba don ha kjat kt lum Makashang.. Ha kawei ka sngi katba u Pandu u dang leit beh mrad u la kum siat ïa ka skei kaba dang ïapoikha bad u skei samla. Kane ka skei ha ka jingshisha ka dei ka jingthaw ba kynja bneng, ka la tim ïa u Pandu, “Ka jingkut, jong me kan sa wan urlong ha ka khyllipmat ba men mut ban ïa thiah tnga bad ka tnga jong me.” Ban lait na kane, u Pandu, u la kiar maitang maitait na ka tnga jong u. U la khuslai shibun bad u la thmu ban kyntait noh ïa kane ka pyrthei na ka jingpyrkhat ba triem ba un sa iap khlem khun khlem kti.

(yn dang bteng)

Dr Bakhiamon Rynjah

Da I U khun khasi khara u long u briew uba tip bad uba shemphang shibun shaphang ka rukom sumar dawai kynbat naduh hyndai hynthai namar u im ha ka mariang bad u shongskul ruh ha ka, dei ka mariang kaba hikai bad ïarap ïa u ha ka jingim ba mana la ka sngi ha baroh ki liang. Kamariang ha u Khasi ka long ka Hospital kaba khraw nama ha ka don kyrhai ki dawai dashin kiba biang ki ban ïarap ïa u ban sumar ne pynkhiah ïa kino kino ki jingpang bad jingshitom ka met. Hynrei kum u briew uba tipbriew tip blei ka dawai ka ïaid ryngkat ryngkat bad ka nia. Ka jutang ba u da pan da tang ha u Nongbuh nongthaw ba un kyrshan bor na lyndet khnang ba kita ki dawai dashin kin trei kam.
Ngan ñiew khmat khyndiat halor ki dawai kynbat ba kham pyndonkam kynrei hapdeng u khun khasi khara kat na kaba nga lum jingtip na kylleng ka bri u hynñiewtrep bad na kiwei pat ki ri ruh kumjuh kumne harum:

1. Shynrai im – La ju pyndonkam haba jyrhoh da kaba shet pynthnam shi pela ka dud, 2 ne 3 lyngkniap stang u shynrai im bad shiteng pela ka ngap mynstep bad mynmiet . Da kaba leh kumta kan ïarap ruh ïa ka jingïohthiah bha mynmiet.
   Haba pang ñiang tyrsim la ju tylliat 2 inshi u shynrai im bad khleh lang shiteng shamoit duna ka ngap sa sop na ka tyrsim ba pang.
   Ha basuh bad at pdu ka kpoh la ju dung shi inshi u shynrai im sa khleh lang ka um bad ka dpei khyndiat hadien sa pyndih ïa u nongpang ban pynjah ïa ka jingsuh, jingkynroi prie bad at pdu ka kpoh.
2. Sohkwit ne Sohpura – La ju khot sohpura namar une u soh u pura nadong shadong khlem lehnohei tang khyndiat ruh naduh snep haduh shyieng bad soh ruh. Ïa u snep ba nalor
   la ju shet ne phon ha um ban sum ban lait na ka jingsma syep ka met, ïa ka syrtap ba ar ba la khot jalieh la ju pyndonkam ban shet jingtah lah ban shet kylla bad u dai ne dohkha ym tang ba u shngiam hynrei u ïarap ruh ïa ka kpoh. Ïa u shyieng la u pyndonkam ban dih haba suh ne kynroi prie da kaba tylliat ne dung sa khleh bad ka um. Katba ïa um ba pynmih na u soh la ju pyndonkam ha kaba ban pynsleh ne kyllan ïa kiba don jingshit ha ka met haba baïong khlieh da kaba khleh lang ka umsying bad umphniang bam.
3. Sla Phankaro ne phan thiang – La ju pyndonkam ïa kiba duna snam bad eh kpoh ne eit dang da kaba dih da ka um ba la phon shiteng pela hadien ba dep bamja step bad ja miet.
4. Langtana ne Bat Japan – Ïa une u jait kynbat lah ban shem kynrei kylleng ka ri Khasi bad Jaiñtia la ju pyndonkam na ka bynta kiba pang kpoh khamtam ka pynhiar bad suhot ban dih ïa u hap ban shu dung ne tylliat saw sla ki langtana shynrang bad san sla ki langtana kynthei. Ki angtana shynrang ki kham jrong lynshir wan dur itynnad ki sla katba ki kynthei k kham pyllun ba ïar. Nalor kata la ju pyndonkam ruh ban sop haba mong bad mynsaw da kaba dung ne tylliat bad sop na ka jaka ba mynsaw, haba ur ba hap bad kum ot ne kum pom. U kham khlaiñ bad kham donbor ban set snam palat ban ïa ka Aiodin.
5. Pathi/Tympew – La ju pyndonkam da kaba shu phon ne tylliat ban pyndih ïa kiba pang shini, dih ar shamoit heh arsien hadien ba la dep bam. Wat haba pyndap ka kpoh ruh haba shah sabuit la ju syrpud lai sien laiwait na kamon sha kadiang na kpoh hadien kata ki kynphui lsien bad sa thang ha ding bad tep dpei lai dong. Haba dei ki shim shi sla u tympew, shiteng shamoit u dpei, shikhmut shamoit u shynrai bad shiteng pela ka um tang shiphang ka jingsuh kan hiar.
6. Ka Pashor Kait /siar kait(Banana flower) – La ju pyndonkam haba suhot bad suh jyndong da kaba phon bad dih ïa ka um kan ïarap shibun ïa ka leit khyndew bad leit pynjhieh.
7. Ka Tham phud wah ( fresh water crab)- La ju pyndonkam na ka bynta ka jyrhoh bad sahiaw da kaba sdieh shroiñ malu mala sa bam.
8. Ñiangkalaw(Cockroach)– La ju pyndonkam ban suma ïa kiba jyrhoh rkhiang bad sahiaw da kaba bam im, sdieh ne shut hang ha rnga ding.
9. Ka um ngap (Honey) – Ka um ngap ka long ka jingbam ba bang, bathiang bad ba sngiam shibun. La ju pyndonkam ha kiba bun ki bynta bad ai jingkoit jingkhiah ïa ka met u briew. Ïa kiba jem shyieng la ju ai ba kin bam da kaba tah lang bad ka shriew. Ka ïarap shibun na ka bynta ki khynnah bad ki tymmen ban pynbiang ïa ka jingdonkam ka met jong ki.
   Haba ur hap ne takhuh la ju bthah da ki longshuwa ban tah kloi lan da ka ngap ban lait na ka jngem snam ban lang snam.
10. Kubi(Cabbage) – U kubi u dei uwei na ki jait hjur ba ngi ju ïabam paidbah, u dei u jhur u ba bang bad ïarap ban tei ïa kiba bun ki dkhot met khamtam ïa u klongsnam, namar u ïarap ban pynkhuid ïa ka snam haka met u briew. Ym tang katta hynrei la pyndonkam ruh ban sop ban spaiñ haba ktha ki mat ki pung da kaba kyllan shwa ka umphniang bam ba la khleh bad ka kynja Vicks ne Amrutanjan na ka jaka ba ktha, hadien kata sa sop da u kubi bad teh sbak da ka jaiñ bad ieh baroh shimiet sa law haduh mynstep. U ïarap shibun ban pynjah ïa ka jingktha bad pynpra ïa ka nam sniew ba don hapoh.
11. U kajor(Carrot) – U dei uwei na ki jait jhur ba ïarap bha ha kaba pynkhuid ïa ka snam, ka um ba mih na u kajor ka ïarap ban pynkhlaiñ ïa ka nierbah khnang ban pynbiang ïa ka um kaba don ha ki snier. Ka ïarap ruh na ka bynbta ban pynkhlaiñ ïa ki thied khmat bad pynum ïa ka sniehdoh. Kaba bam im ïa u ka pynbha ïa ki bniat, ïarap na ka jingeh kpoh, jingphler ki snier bad jingsuh. Kaba phon syrwa ïa une u jhur ka ïada na ka jingpang prie bad pynhiar.
    Don bun kiwei pat ki jhur, ki soh, ki sla dieng , ka khyndew bad ki khleiñba la pyndonkam ha kaba sumar ïa kiba bunjait ki jingpang. Namar u khun Khasi khara u long uba ieit ïa ka mariang ma ka ka kylla long ka Library bad ka Hospital na ka bynta jong u ha man la ki khep ka jingdonkam u phai sha ka mariang bad u ïoh kyrhai ki dawai dashin ban sumar ban pynkhiah ïa ki jingpang ba bunjait bun rukom.

Dr Bakhiamon Rynjah is an eminent Author, who writes in Khasi as well as English. She Heads the Khasi Department of Umshyrpi College. She started taking interest in herbs and indigenous medicine from a very early age. Apart from teaching and writing she shares her knowledge in traditional home remedies among her acquaintances.

Back to Autumn 2022

Katba ka ding ka sah kumjuh ha ka jinglong tynrai jong ka naduh kulong-kumah haduh mynta, bad naduh kawei ka kut jaka sha kawei pat, ka ktien pat, namar ba ka mih na ka jabieng bad ka dohnud briew, ka duh noh ïa ka jinglong kawei ne shitylli jong ka, bad ka shah saiñdur bad ka paitpnat katkum ka jinglong-jingman jong ki jaka ba kano-kano ka kynhun bynriew ka poi buhai shnong ne poi shong shipor. Ngim lah ban kren tikna, dei ka jaidbynriew kaba pynkha ïa ka ktien ne dei ka ktien kaba pynlong lynnong ïa kano kano ka kynhun kat haduh ba kata ka kynhun kan kylla long jaidbynriew. La ka long kumno-kumno ruh, ngi sngewthuh ba ka don ka jingiadei kaba jan tam hapdeng ka jaidbynriew bad ka ktien ba kata ka jaidbynriew ka ïeng bad pynithuh ialade sha kiwei.
Bad dei namar ba ki sngewthuh ïa kane ka jingiadei ba ki jaidbynriew kylleng-kylleng, naduh hyndai bah, ki ïaleh ban pynsah bad tyngkai ïa la ka jong ka ktien. Ki sngewthuh ba kin ym lah ban pynsah ïa la ka ktien lada kim pynmih ki dak-ki shin ne lada ka ktien jong ki kam paw ha ki dur. Kumta, ha la ki jong ki jong ki rukom, ki briew ki pruid, ki stah, ban ai ka dur kaba paw ïa la ka ktien, khnang ban pynsah ïa ka na ka bynta la ki pateng ba ka jaidbynriew kan ïai bteng. Kumta, suki-suki, na ka ktien-kren u briew u san sha ka ktien-thoh. Dei ka ktien-thoh kaba teh ïa ka jaidbynriew, namar dei ma ka kaba lum bad song ban tyngkai ïa ka snap jong ka jaidbynriew.
Ka History ka ïathuh ba haba kano-kano ka jaidbynriew ka ïeng rasong bad jop pyrthei, ka ktien jong kata ka jaidbynriew ka sar naphang bad lynshop noh sharud ïa ki ktien jong ki jaidbynriew kiba shah jop. Bad ngi shem ruh ba haba ka ktien jong kano-kano ka jaidbynriew ka shah bam-hynroh, ka kolshor jong kata ka jaidbynriew ruh ka dkhaw. Mynba ki Greek ki synshar pyrthei, ka ktien Greek ka ïeng rasong bad ka kolshor Greek ka tap syrngiew ïa ka pyrthei sepngi. Nangta, ynda ki Roman ki leh traikhlieh dei ka ktien Latin kaba thaw pyrthei. Ha ka juk thymmai, ha ki por ba ka Ri Bilat ka ïoh jaka ha ki dong pyrthei baroh, ka ktien English ka la kylla long ka bor saiñ-pyrthei haduh ba ka shop artat ïa ka Latin sha thliew jingtep (kata haba kren kyllum). Ha kum kine ki por, ha kiba ki jaidbynriew badonbor ki pynkylla hima ialade, ki ktien jong ki jaidbynriew rit-paid kim shym la lah ban kyrda ialade na ka umsaw. Kumta, ryngkat bad ka ktien, ka jinglong kyrpang jong kita ki jaidbynriew ruh ka ngam bad ïap-jyllop noh. Hynrei don pat katto-katne ki jaidbynriew rit-paid kiba stad, kiba hapdeng kum kine ki jingshah lynsher, ki ïaleh katba lah ban pynsah, ban ri, ban sumar ïa la ka ktien. Kum kita ki jaidbynriew ki ïoh ka lad ban nang pynphuh ïalade ha ka suk pyrthei.
Ha kane ka juk mynta ka ktien English ka la long ka ktien pyrthei satlak. Ka pyrthei mynta ka kren bad pyniaid ïa ki kam jong ka ha bad da ka ktien English ym shuh namar ba ki British ki synshar pyrthei, hynrei namar ba ka kolshor ki nong America ka la shalai ïa u bynriew katta-katta lyngba ka khaïi-pateng kaba wan ha ka dur jong ka corporate business. Bad ka corporate business kadei ka atiar kaba hakhmat eh jong kata ka Neo Capaitalism (ka Capitalism thymmai) kaba, ha ka dur jong ka jingïohnong bad jingmanbha-manmiat, ka lute ïa ki jinglong bad jingdon bakyrpang jong uno-uno u briew ne jong kano-kano ka jaidbynriew, khamtam jong ki rit-paid.
Kaei ka Capitalism? Ka Capitalism kadei kata ka rukom treikam ne ka rukom pyniaid ïa ki bor treikam ha ka imlang-sahlang ha kaba la synshar ïa ka jingpynmih, ïa ka jingsam-jingbynta, bad ïa ka dor ka mur jong kita ki jingpynmih da ki katto-katne ki briew ne ki kynhun hehspah. Ha kiwei pat ki kyntien, ka Capitalism kadei kata ka bor ha ka imlang-sahlang ha kaba la pynshong ïa ka spah kaba bun ha khyndiat ki lynghoh kti. Ka kyntien ‘capitalize’ ka mut ‘shim kabu’. Te u capitalist udei u nongshim kabu. Mynnor, namar ba dang bieit ka pyrthei, u capitalist u shim kabu da ka bor. Mynta ba la ïastad baroh baroh, u shim kabu da kaba rah ïa ngi shalor ne ai rynsan ïa ngi. U capitalist u pynkylla ‘brand’ ïa kiei-kiei baroh. Ha u, ki briew, ki mrad bad ki tiar ki don kajuh ka dor: ki dei ki mar ba u pyndonkam ban ïohnong.
Kane ka jingthombor ka pyrthei sepngi lyngba ka ktien English bad ka kolshor America ka la pynsngew bad pyni ïalade hapdeng ka Jaidbynriew Khasi jong ngi. Kaei kaba kham pynsuk ïa ka Neo-Capitalism ban shalai ïa ngi kadei ruh ka jingrung jong ka lyngba ka niam bad ka rukom shakri Blei kiba hikai ïa ngi ban bud ïa ka rukom leh jong ki nong sepngi. U dohlieh u la synshar ïa ngi mynshuwa namar ba ngi bieit. Mynta pat u dang synshar hi ïa ngi namar ba ngi ieit ban tynneng-bieit. Te u pyndonkam da kane ka jingtynneng jong ngi ban pynheh ïa la ka ïew. Ka Capitalism kan ïai pynmih ïa la ki bliethaw kiba har rukom jong ka da ka jingsngewtikna ba ki jaidbynriew rit-paid kum mangi ngin ym don jingtyngkan ban dem pynrit bad mane ïa ki.
Ha kane ka jingmane shongshit jong ngi ïa ki bleithaw jong ka Capitalism, ngi la nang ïai byndi lut ïa ki jingdon bad jinglong kyrpang kum ka Jaidbynriew. Kaba ima bad imynsaw ka long ba ngi la poi artat ha tmier jong ka jingklet ïa la ka ktien, la ka long ha ka kren ka khana ne ha ka thoh ka pule. Ki atiar kiba ka Jaidbynriew ka don ban pynsan ïa la ka ktien ki tlot than ban ïalehpyrshah ïa ka umsaw kaba tyllep donbor na bar. Ki jingpyrshang ka Khasi Department jong ka NEHU, ki seminar bapher ba la pynlong da ka Khasi Authors’ Society (KAS) bad ki jingïakhun jong ki katto-katne ki riewrangbah ban pynsan ïa ka ktien ki long baroh kum ka jingtheh um ha ka kriah, namar ba u paidbah ne u riewmadan ha Khasi bad Jaiñtia u ïai shah lynsher bad shah shalai ha ka lyer sepngi kaba dung na kamon na kadiang da ka jingitynnad rongphong.
La ha sor ne ha nongkyndong baroh-baroh ngi ïa hikai ïa ki khun jong ngi ba kin kren ‘phareng’ tiak-tiak. Ngi iapynbeit wutwut haba ngi shem ba ki kren bakla. Ngi mai, ngi hikai ïa ki kumno ba kin pynïapher ïa ka is na ka was ne ïa ka go na ka goes bad ïa ka has na ka have. Hynrei ngi hun mynsiem, ngi suk, lada ki khun jong ngi kim tip ïa ka jingïapher hapdeng ka ha bad ka sha ne hapdeng ka ha bad ka hapoh. Mangi hi kiba la heh la san ngi kren katba ngi mon ne katba lait na ka shyntur: ngi kren khlem aiñ, khlem da kwah ba kaei kaba ngi kren kan ai ïa ka jingmut kaba sbiak. Namarkata, bun ki kyntien kiba ngi kren ki shu don ha ki tang ïa ka jingmut kiba ngi shu lah ban pynïasnoh na la ka jong ka jingsngewthuh, khlem da tip ba ka jingmut bashisha jong ki kadei da kumwei.
Ngi sngewsarong ba ki khun jong ngi ki tip shaphang u Harry Potter ne ba ki la bam lyndet ïa ka Alice in Wonderland bad ba ki lah ban rwai lyndet kyntiak ïa ki jingrwai-jingpah phareng jong kane ka juk mynta. Ngi hun pat ba kim tip eiei shaphang ki khla-ka-wait ha ki sla ka History ne ha ki sla jong ki parom bad ki khnatang jong ka Jaidbynriew. Ha ka Jaidbynriew jong ngi ki kot kum Ka Duitara Ksiar, Ki Sngi Barim U Hynniewtrep bad U Don Putit ki don dor tang ha ki saw kynroh jong ki skul ne ki skulbah. Ki khun khynnah jong ngi ki san ha ka lyer jong ka Walt Disney, ha ka syrngiew jong ka Hollywood ne Bollywood, bad ha ka tdem jong ka Hip-hop. Ka mynnor bad ka mynta jong la ka jong ka Bri ha ka lyngwiar ka tem-ka put, ka rwai-ka siaw, bad ka thoh-ka tar, kadei kaba ki khun khynnah bad samla jong ngi ki sah ha ka jingbymshai bad jingbymtip kiba la pynkha da ka jingbymshah hikai ban shem jingsngewbha.
Ngi ïohi ruh ïa ka jinglehmon bad jingpynhiardor ïa la ka ktien da ki atiar kiba dei ban burom bad ban pynriewspah ïa ka. Ha kine ki khyndiat snem ki kotkhubor Khasi ki la shu ai tang ki khubor khlem da noh synñiang eiei sha ka jingpynsan ïa ka ktien. Ngi ju ïoh ka jingpynshlur ban pule kotkhubor ‘phareng’, khamtam leilei ïa ka ‘editorial page’ namar ba ki ai jinghikai kumno ban kren bad thoh phareng ha ka rukom kaba dei. Sngewsih ban ong ba ngim lah ban ong kumjuh haba phai sha ki kotkhubor Khasi. Phin ong tang kaei? Ka jingspeldak ka dap da ki jingbakla; ka rukom pyndonkam ïa ki dak sangeh ka long thurmur bad ka jingpynshong ïa ki senten ka long khunlung-khynnah katta-katta. Imat ka long ka jingshisha ba ym ju don ba ‘edit’ ïa ki khubor bad ki jingthoh ha ki kotkhubor Khasi. Tengteng ki kotkhubor ki shon bakla wat ïa ki jingthoh ne ki kyntien ne ki lain ba ki shim kylliang na ki nongthoh bakhraw ne na ki myllung. Bad kaba phylla ka long ba ym ju don ba ïohi ne ujor ïa kane. Lada kano-kano ka kotkhubor ha thor India ne shabar ruh ka shon bakla ïa ki jingthoh jong uno-uno u nongthoh bakhraw ne u myllung ba la burom da baroh, ki riewpule bad ki riewpyrkhat kin pyrta shla bad kata ka kotkhubor kan hap ban panmap bad pynbeit ïa ka jingbakla.
Lehse bun na ngi ngi dang kynmaw ïa kaei ba u M Hammel u kren ha ka khana lyngkot The Last Lesson ba la thoh da u Alphonse Daudet. Haba la ai hukum ban hikai bad kren noh tang da ka ktien German ha ki skul jong ka Alsace-Lorraine ha France, u M Hammel, ha ki kyntien ba khatduh jong u hakhmat ki khynnah skul bad kiwei ki nongshongshnong, u ong kumne: “…. . when a people are enslaved, as long as they hold fast to their language, it is as if they had the key to their prison. ” (“…. . haba ka jaidbynriew ka shah teh mraw, katba ki briew ki dang batskhem ïa la ka ktien, ka long kumba ki dang don ha ki hi ïa u shabi ban lait na kata ka jinglongmraw. ”)
To ngi ruh kum ka Jaidbynriew barit ngin shim jinghikai nangne. To ngin kyllabamut ban burom ïa la ka ktien bad ban pyndonkam hok ïa ki atiar kiba ngi don ban pynneh-pynsah bad pynsan-pynriewspah ïa ka. La shimnoh shibun kiei-kiei na ngi kum ki dor ïapeiñ ïa ka jingkiew ba la wanrah da ka pyrthei sepngi. Ka Capitalism, ha ki dur-bula bapher jong ka, ka ïaleh dohïap ban rat dyngkhong lut ïa kiei-kiei kiba kyrpang jong ngi ha ka lynti jong ka ban pynlong bleithaw ba iphuh ïa ka spah. Ka wan ha ka dur ba pynsngew myllung ïa ngi, ban pynsyor bad ïaroh ïa ka jinglong kyrpang jong ngi. Bun u nongwei-nongar, kum ka nuksa, u ïaroh ïa ka longkur-longkha jong ngi bad u shim kabu pat ban pynlong shakri ïa ngi ha la ka jong ka Ri. Kumta ruh ka Capitalism ka pynlong ïa ngi ba ngin sngewnguh ïa ka bad ban tynneng-bieit ïa ha jan baroh ki rukom leh ki rukom kam jong ka, bad wat ïa ki rukom im hi. Ki nongsynshar niam bad ki nongsynshar pyrthei kin ym lah ban pyneh dohksah slem hakhmat jong ka bad kin liem ha ki bor tynruh jong ka.

U Mahatma Gandhi u la ïohi ïa ka jingma kaba ap ïa ka Ri India bad ïa ki jaidbynriew rit-paid. Haduh ba un da ïap, u Gandhi u la ïakhun pyrshah ïa ka khun khatduh, ka khun ïohmon jong ka Capitalism kaba ki khot kyrteng ka ‘Materialism’. U Gandhi u ong ba ka Materialism ka dei ka jingieit spah bad ka jingbuaid bor. Shisien ba u briew ne ka jaidbynriew ki ngat ha ka shrip jong kane ka thei-bhabriew ka long kumba uta u briew ne kata ka jaidbynriew ki la ïoh mad ïa ka ’iad-tangsnem bad kin leh ki kam khyllah baroh ban pynsngewbha ïa la ka baieit bad ïa ka kiaw Capitalism. Shisien ruh ba ka jaidbynriew ka ïateh jutang bad ka Materialism, kata ka jaidbynriew ka la pyndemtdong ialade ha ki bor ki ban lute ïa ka bad ki ban byndi lut ïa ki jinglong kyrpang jong ka.
Kum ka Jaidbynriew, ngi kheiñkor bha ïa ka khyndew. Mynta ngi la jan duh lut ïa ka. Ngi ïathuhkhana khyllew shaphang ka longkur-longkha jong ngi. Mynta ngim leh bad ngim lah ban bud thik-pa-thik ïa ki kyndon jong ka longkur-longkha. Ngi sarong ba ngi ai jaid sha ki kynthei, hynrei ha man la ki thliew ïing, ki kynthei, ki khynnah jong ngi ki shah lehbeiñ bad ïa ka hok longbriew jong ki la ïuhroit.
Ngi dang donbok ba ka ktien kam pat jah. Ka jingïakhun jong ki khraw pyrkhat bad ki nongthoh ha ka Jylla ban ithuh noh ïa ka ktien Khasi ha ka Khyrnit kaba Phra jong ka Riti Synshar jong ka Ri India ka long kaba dei ban ai jingkyrshan. Hynrei tang ka jingrung jong ka ktien ha kane ka Khyrnit kam pat biang. Kadei ïa ngi ban kyrsiew ialade bad ïa kiwei ba ngi dei ban burom bad sngew khyllew ïa la ka jong ka ktien, bad kata ka jingburom kadei ban paw ha ki kam. Ngim lah shuh, em, ngim lah, ban shu ïai pyrta shongshit ba ha Ri lajong ngin leh katba ngi mon, haba ngi ïohi pylleiñ-pylleiñ ba ngi la nangduh shi nangduh ïa baroh ki jingdon bad jinglong kyrpang jong ngi kum ka Jaidbynriew rit-paid. Katba kiwei ki dang kjit sopsop ïa ka dud ka ngap jong ngi bad ki dang pynshadshrieh ïa ngi, ngi pat, ki bym ju pyrwa, ngi dang pyrta sah ba ha Ri lajong ngin leh katba mon. Ngin leh aïu ynda ngi la duh baroh?

Ka por ka la slem shisha hynrei kam pat dier kat ban ïap noh. Ka jingkhot jong ka kynta ka long ba ki riewpyrkhat bad ki riewshemphang kin shut ïa la ki jabieng bad pynmih nyngkong eh kano-kano ka diengkot (standard) ban pynbeit salonsar ïa ka rukom kren, ïa ka rukom speldak, ïa ka rukom thoh kyntien. Kaba ar ka long ban pynmih ki jingthoh ne jingïathuhkhana na ka bynta ki khynnah ha ka ktien Khasi. Lada don kum kita ki kot, ki khynnah naduh ba ki dang lung kin ïoh ka lad ban bang ha ki kot ha la ka jong ka ktien; kin san ha ka pyrthei ki kot, bad kin ïoh ka jingsngewtynnad bad jingangnud ban wad ban tih dalade bad ban thoh kylla ïa kiwei pat ki kot ynda ki la san.
Khatduh ïawai, kaba donkam ban leh mardor ka long ba ngin hikai, pynshlur bad aimynsiem ïa ki khun, ki khunieit jong ngi ba kin kren Khasi noh tiak-tiak naduh ba ki dang rit. Khamtam ha sor Shillong, to ai ba ki kmie-ki kpa kin ai kajuh ka dor bad kajuh ka por ïa ka ktien Khasi kumba ki ai ïa ka ktien English, bad ki skul kim dei ban pynshlur ïa ki khynnah Khasi ban shim noh da ka Alternative English ne ka Additional English ha ka jaka ka Subject Khasi. Bun ki baïoh-bakot bad kiba kwah ban kham ïabeh bad ka juk, ki phah ïa ki khun ban pynshitom shuhshuh ban shah hikai ïa kiwei pat ki jait ktien kum ka French, ka German, Ka Chinese, ka Japanese bad kiwei. Kan bha shibun lada kin pynbor ruh ïa la ki khun ban pynshitom ban nang bha bad kham nang shuhshuh ïa ka ktien lajong.

Banlam K Lyngdoh is a senior Teacher in Ramakrishna Mission HS School, Sohra and teaches English. Stays in Mawmluh, Sohra. Contributor of articles on socio-political and socio-cultural issues in The Shillong Times and in Khasi Dailies. Recently published a Book of Khasi Poems, Khmih Pynor.

Back to Autumn 2022

(ka ba bteng...)

KA JAKA-SHONG HA SHILLONG
Ynda u Ketoki u la shong pyrkhat bha, u la sngewdonkam ban don kawei ka jaka shong ha Shillong khnang ba da kane ka lad un lah ban pynim pynneh ïa ka jingïadei jong u bad u paidbah Khasi ha ka kam jong u. Kumta u la thied kawei ka jaka ha kaba u la bet ïa u symbai jingnang jingstad ba lawei bad u la pynmih ruh shibun ki jingtrei. Ka Shillong ka la long noh ka jaka pynïaid ïa ka kam baroh ha ri Khasi, katba u Ketoki pat u la sah tang teng khat hangto namar u la dei ban pynlut por ha kaba peit ïa ka kam ha kylleng ka ri.

Kumta, haba ka jingtrei jong u ka la dap kumba shiphew snem, u Ketoki marwei da kaba ïaleh pyrshah shibun ki jingeh bad ki dieng pyngkiang kiba khang lad ïa ka kam jong u, u la lah ban tei bad seng shibun ki skul ha ki kyrdan ba ïapher ïapher ha kito ki jaka ba kongsan jong ka rilum ha kaba ki khynnah Khasi khlem jingma jingmynsaw ha ka liang ka rukom ngeit Blei bad ki riti ki dustur ki la leit ha kine ki skul.

KA JINGDUH NOH ÏA KA JINGKOIT JINGKHIAH
Hynrei ha ka snem 1934, u Ketoki u la sngewtlot bor bad sngewshitom ha ka liang ka jingkoit jingkhiah jong u khlem da don kano kano ka dak bapaw. Dang ha ki por mynshuwa u la leit rwing na Sohra sha Shella kaba jngai kumba 26 mail ha kaba u la dei ban kiew ïa u thieb u ba jrong bad kiwei pat ruh kumjuh ki ïaid da kaba suk. Hynrei mynta pat um lah shuh ban kiew ne ïaid wat tang hajan ruh. U ïa leit phah peit ha ki doktor ha Shillong hynrei kim shym la ïathuh ha u ïa kaei kaba la jia. Ka daw kaba kongsan ka long namar ba um shym la bam la dih bha ha kito ki por kiba u dang wan shane sha ri Khasi, namarba u la khein Sting ïa la ka met ka phad bad um shym ngeit ruh ba kan nang duna bor suki suki, Kumta ka bor met jong u ka la nang tlot katba nang mih ki sngi bad um banse ban ngeit ïa ka jingbthah jong u paralok jong u ban leit phah peit ha u Doktor B. C. Roy u ba shong ha Calcutta. Une u doktor bastad u la batai ba u la ïoh ka jingpang ïabit bad kan sa pynring sdot ïa u suki-pa-suki bad ka long kaba eh ban pynkoit. Wat la u la tip ba kane ka jingpang ka la rai ïap ïa u, hynrei u la ïoh sngew ïa kane ka khubor da ka mynsiem ba jai-jai. Kumta u la phah kit biang ïa lade sha Shillong, wat la um lah trei eiei shuh ruh hynrei tang ban shu ap ïa ka sngi khatduh jong ka jingim jong u. Hadien katto katne sngi um lah shuh tang ban pynkhih ïa la ka kti ka kjat ruh. Shisien katba u dang thiah ha la kamra u skaiñ u la wan ban pynthut ïa u da kaba mut ban kjit ïa ki ummat jong u, hynrei um lah ban leh ei ei tad haduh ba u nongsumar jong u, u la wan. Da kaba phuhsamrkhie u la ong, “Nga la ju sngew sarong ïa la ka met baeh bakhlaiñ ha ki por ba nga dang wan. Dei na kane ka daw imat ba nga la long haduh katne mynta. ”
KA JINGDAP SHISPAH SNEM JONG U SRI RAMAKRISHNA
Dei ka jingkwah jong u Ketoki ban pynmih ïa ka kot ha ri Khasi ha kaba la thoh ïa ki jinghikai jong u Ramakrishna ha ka sngi jong ka jingkha badap shispah snem jong u Ramakrishna kaba la pynlong ha ka snem 1936. Kumta u la ïathuhkhana ha ki paralok jong u baroh shaphang u Ramakrishna, hynrei ka por kam ap shuh ïa u ha kaba lehse um lah shuh ban don ryngkat bad ki bad u la kwah ban ieh ïa kane ka kot khnang ban ïathuh ha ki briew ba nangne u la ïoh bor ban kyntiew shaphrang ïa ka jingnang jingtip na ka bynta ki Khasi. Kumta u la pynleit shibun ka por bad u la peit miet peit ïong na ka bynta ban thoh pyndep ïa kane ka kot ryngkat bad ka jingïarap lem jong ki paralok bad ki nongtrei jong u. Namar ba ka por ka la long kaba lyngkot, u la thoh ïa ka wat ha ka por miet ruh, la ka long kaba pynsniew ïa ka jingkoit jingkhiah, hynrei u sngewhun mynsiem namarba u kwah ban ïohi ïa la ka kam ba kan dep ha shwa ka jingïap jong u. Da kaba suk, ka kot ka la mih kat kumba u la thmu ha ka sngi lyngkhuh ba shispah snem ba la pynlong ha shillong.
KI SNGI BAKHATDUH
Namar ba u Ketoki um lah shuh ban peit ïa ka kam, u la kyrpad ïa ka seng pyntrei kam ha Shillong ban pyllait noh ïa u na ki kam baroh bad ba kin pynïaid ïa ka kam khlem ma u. Ki ruh ki la mynjur ban trei katba lah bad ki la kyrpad ïa u ban pyni bad kdew lem ïa ki katba u dang lah synei. Naduh kane ka por u Ketoki u la sangeh ban pynïaid ïa ka kam, u la kyrngah ruh ban pynlut pisa ïa u na ka seng trei kam. U la kwah ban sah noh shabar, namarba ba um kwah ba ka kam kan thut na ka bynta jong u. Nyngkong u la sah ha iwei i kamra ha kaba ki samla ki la sumar ïa u. Ki la ïa sumar kylliang kylliang ïa u katba uwei pat u paralok u la ai ka bam ka dih babiang ïa u. Ka la long ka jingim kaba jynjar shibun hynrei u Ketoki um shym la pynsngew ne buhkhoh ïa kine ki jingshitom baroh. Ka jingkwah jong u ka long tangba ka kam kan ïaid beit wat la um lah shuh ban pynïaid ïa ka. Man la ka sngi ki briew ki la wan ban peit bad wan pynshngaiñ ïa u baroh shynrang bad kynthei. Ka jingkyntu bakhatduh eh jong u ïa ki, ka long ba ki dei ban tip ïa la ka jingdonkam la jong bad ban pyrshang ban tei ïa ka lawei bad ban ïeng ruh ha la ki kjat kum kawei na ki jaidbynriew batip briew. Napdeng kito kiba la wan jngoh ïa u, don bun kiba la tip bad ithuh ïa u bad kiba la wan da ka jingsngewnguh ïa u. Don bun ruh kiba kim pat ju ïohi ïa u hynrei kiba shu ïoh sngew shaphang jong u. Ïa ki ruh u Ketoki u la sneng pyni ba ki dei ban ïapeit lem ïa ki skul kiba la seng da ki nongïalam jong ki hi da ka jingïarap jong u bad ba kin ieit bad shakri kum la ka jong katba ki lah. Wat la u la poi ha ki sngi bakhatduh jong ka jingim um shym la thait ban sneng ban kraw ïa ki khamtam leilei ïa kito ki samla da kaba pyni ïa ki ban ïalam lem bad shakri isynei ïa kiba duk bad kiba dang sah-dien.
Dei ha kane ka por, ba ki ba haïing jong u na shnong khamtam eh kito ki samla, haba ki la tip ïa ka jingim ba sangsot jong u ki la pynbor ïa u ban wan phai noh sha la shnong bad ban wan sah noh bad ki katba jia katba long. U ruh haba u la ïoh i ba ki nongsumar jong u ha Shillong ki la shitom shibun u la leit phai noh sha la shnong da ka jingpangnud kaba jur. Ka shnong baroh ka la leit ban peit bad sumar ïa u kum la u jong u khun ba thep ieit mynsiem. Wat la ka jingim ka long-kaba sa tang khyndiat sngi, bad ba ka jingïap kan sa wan lap kyndit, hynrei um Shym la shongthait ha ka ban pynshlur ïa la ki briew ban trei na ka bynta la ka jaidbynriew. Dei da ka jingpyni jong u ba kito kiba duk eh ruh ki la lah ban long briew hadien da ka jingïarap lem jong ki samla. Ka shnong baroh ka la leit ban pynshngaiñ lem ïa u Ketoki ha ki sngi bakhatduh jong ka jingim jong u. Ki Khasi ruh ki la wan ban sngewnguh bad burom ïa la u nonglehbha. Ym don u ban khlem da jaw ummat haba peit ïa u, ha tmier ka jingïap. U ruh u ïai ap ïa ki ban khublei khatduh ban sneng ban kraw kum u kpa ïa la ki jong ki khun. Ha kawei ka sngi por mynstep u la dkut mynsiem. Kane ka la jia ha ka snem 1938. U la iehnoh ïa ka Pyrthei ban leit bam kwai ha ïing U Blei haba u la dap 37 snem karta. U la ïap ruh da ka jingsngewkmen ban tip ba ïa ka kam jong u la shimti ka Ramakrishna Mission. Nalor ki jingleh bad jingmait lynti jong u ka Mission kam don jingujor shuh ïa ki, bad ba ka la ïeng ha ka nongrim baskhem. Ka kam ka la nang ïaid shaphrang, bad mynta la don kumba 42 tylli ki skul ha ri Khasi ha kaba ka Mission Sohra ka la pynïaid ïa ki. Ka Shillong ka la long noh kawei pat ka tnat trei kam. Ka skul heh kaba don ha Sohra mynta ka la ïoh nam kum kawei na ki skul babha tam ha Meghalaya. Ki don ruh kiwei pat ki kam kiba ka Mission ka la ai jinghikai ban pyntbit ha ka jingnang jingtip ïa ki Khasi kiba shong ha kito ki thaiñ.

La kut

Back to Autumn 2022

Ha ka 12 tarik, u kyllalyngkot, 1863, la kha ïa uwei u khyllung bad la khot kyrteng ia u, u Narendranath. Hadien ynda u la rangbah la tip ïa uta u khyllung haka pyrthei da ka kyrteng u Swami Vivekanada u kpa jong u, U Vishwanath Datta bad ka kmie jong u ka Bhuvaneswari- Devi, ki shong ha Calcutta. Ki bahaiing ha sem jong u ki long ki ba riewspah, badonburom bad ba don ka mynsiem isynei ïaki baduk-bashitom. U kpa jong u, u Vishwanath Datta, u long u Nongiasaid ba pawkhmat ha iing Kashari heh ha Calcutta. U Vishwanath, u long u briew u ban ang ban pule ïaka ktien Persian bad English. U ju bang ban pule ïa ki jingrwai ba la thoh u Hafiz. U ju sngewtynnad ruh ban pule ïa ka Bible bad ki kot niam Hindu ba la thoh ha ka ktien Sanskrit. Ka Bhanuveswari Devi, ka kmie u Vivekananda ka long ka briew kaba riewblei katta katta. Dei na kine ki jinglong ha ïing hasem kiba btin lynti ïa ka jinglong khraw u Vivekananda hadien habud.
Kumba ju long lem ki para khynnah, u long u bym lah shah ka kti ka kjat. U bang eh tang ban ïaleh kai bad leh sngewbha. Hynrei, wat la katta ruh kiei kiei kiba kynja mynsiem ki ju ring ïa ki jingmut jingpyrkhat jong u, khamtam ha ki jingpyrkhat ba jylliew ba kynja niam. Ki jingiathuhkhana, na ka Ramayana bad Mahabharata kiba la ïathuh da ka kmie jong u, ki ngam jylliew na ka jingmut jingpyrkhat jong u. Ki kam shlur, ki jingisynei ia ki ba rangli, bad ka jingshahshitom jong kito kiba wad ïa U Blei, ki shoh jingmut bha ïa u wat la u dang long tang u khynnah.
Kum u khynnah samla, u Narendranath, u long u babha briew ha ka dur ka dar, ka rynïeng rynñiot, ka sur ba sngewthiang bad u don ka jabieng ba proh. Haba u dang pule ha College, u ju sngewtynnad ban pule ia ki rukom pyrkhat ki nongsepngi. Kane ka la pynlong ïa u ba un long u ba da tohkit bniah bha ïa kiei kiei baroh; bad ban pynshongñia ïaki katkum ki daw ba paw shabar. Hapoh ka mynsiem jong u, kine kiei kiei ki ju ïai khih kynting kum ki dew jong ka duriaw. U ju ïalang bad bun ki riewsaid niam ban pynshisha ïa ka jingdon jong u Blei. Hynrei kane kam pynhun eiei ïa ka mynsiem ba thrang jong u. Kita ki jingiasaid, jingtohkit jong u kim lah ban pynshai ïa u ba “U Blei u long aiu?” Khatduh, u la kynmaw ïa ki ktien jong uwei u nonghikai jong u, u Profesor William Hastie, ba don uwei u Riewkhuid ha shnong Dakshineswar, harud nong ka sor Calcutta. Ha ka snem 1881, U bakha jong u, u Rama Chandra Datta u la pynshlur ïa u Narendranath ban leit ïakynduh ïa une u Riewkhuid, uta u dei u Sri Ramakrishna. Haba u Narendranath u la ïakynduh, u la kylli, “Kynrad, phi la ju ïohi ïa u Blei?” U Sri Ramakrishna u la jubab, “Haoid, Nga la ïohi ïa u kumjuh kumba nga iohi ïa phi mynta, hynrei tang ba kham shynna. ” Ki jingartatien jong u Narendranath mynta baroh ki la jah noh. U la pynkhreh ïalade ban long noh u nongbud jong u Sri Ramakrishna.
Haba u Narendranath u la long u nogbud nongsynran ïa u Sri Ramakrishna, u Sri Ramkrishna u la tynjuh bunsien ïaki jingmut jingpyrkhat u Narendranath. Kumjuh ruh u Narendranath u ju tynjuh ïa ka bor mynsiem u kynrad jong u. Suki-suki u Narendranath u la aiti lut met bad mynsiem ha la u Kynrad. U Sri Ramakrishna u la pynthanda jai ïa ka mynsiem ba phaloh jong u nongbud ba khynnah jong u. U la ïalam na ka jingartatien sha ka jingshisha. Nalor kine kiei kiei baroh kiba u Ramakrishna u la leh na ka bynta u Narendranath; hynrei dei ka jingieit jong u Kynrad kaba la lah ban jop ïa u Narendranath bad ma u ruh kumjuh u la siew kylliang da ka jingieit.

Yn dang bteng

Back to Autumn 2022

Ka ba bteng

HA DAKSHINESHWAR
Haba ka Sarada ka la dap khadphra snem ka rta ka la kwah ban leit jngoh ïa u lok jong ka u ba don ha Dakshineshwar. Ka la bna ba u Sri Ramakrishna u la lamwir bad kumta ka la kwah ban ïakynduh ïa u da lade hi; bad kumta ka la leit ryngkat bad u kpa jong ka bad ki para lok de da ka kjat ha u bnai Lber jong ka snem 1872.
Kumta ka la poi ka aïom ka ba Ka Sarada, lane ka Kmie Bakhuid kumba ngi khot, ka la sah ha Dakshineshwar kumba khadlaisnem bad kumta ka la san na ka jinglong khynnah sha ka jinglong rangbah bha ha ka liang ka met bad kumjuh ruh ha ka liang ka jingmut jingpyrkhat. Ka ïoh ïa ka jinglong mynsiem ka ba khraw bad ba paka bha bad dei ïa kane ba ngi kwah ban thoh ha kane ka kot. Ka bor mynsiem ka kham ïar bad kham jylliew ban ïa ka bor pyrkhat, kumba ka sngi ka pynshai ïa kiei kiei baroh pynban ka don jngai na ki bad kumta ruh ki jingpyrkhat jong ki riewkhuid ki long ki ba jylliew katta katta. Ka jingnang jingstad jong u, lah ban ïohi ha ka jingim ba man la ka sngi hynrei haka juh ka por ym lah ban shemphang ïa ki, bad dei nakane ba ïa ka jingim jong ka Kmie Bakhuid ruh ym lah ban batai.
Ka tang shu poi ha Dakshineshwar ka Kmie Bakhuid ka la shem ba wat u Sri Ramakrishna, u ba lah long u ‘riewblei ba shisha pynban u dang ïai kynmaw ïeit hi ïa ka kumba ki dang shong ha Kamarpukur ha ki saw snem mynshuwa. Ki jinglehraiñ jong ka baroh ki la duh bad ka la sdang ban leh shitom ban pynïoh ïa ki jingdonkam jong u ha ka liang ka met, bad ban ïoh pdiang pat na u ïa ka spah ba kynja mynsiem ba u la lum lyngba ki snem ba la leit baroh.
Shi por ka la shong la sah ryngkat bad u ha kajuh ka kamra bad ka la thiah ha kajuh ka jingthiah, hynrei pynban kine shijur ki ïai long sotti hi kum kiwei kiwei ki ‘riewkhuid bapawnam ki ba shong ha ki krem, lane kum ki khyllung ha ka pneh ka kmie. Ha kaba nyngkong u Sri Ramakrishna u la kylli ïa ka ‘Hato phi kwah ban ring ïa nga sha ka jinglong ba kynja pyrthei?’ Em! Ka la jubab, Nga la wan ban long tang kum ka nongïarap bad ka paralok ha ka jingim ba kynja mynsiem jong phi. ’ Bad ka la kylli biang pat sa maka ïa u, ‘Kumno phi sngew ïa nga? U la ong, ‘Ka Kmie ïa kaba la shonshap ha ka ïingmane, Ka Kmie ka ba kha ïa nga bad phi lang ha kajuh ka por. ’ U Sri Ramakrishna u sngewthuh bha ïa ka jinglong badonburom bad u la ong shaphang jong ka ‘Lada kan nym long kaba bha bad kaba khuid, mano ban tip ba nga lah ban duh ïa la ka jong ka bor ïaishah ha ka jinglong lok bad ka?’
U Sri Ramakrishna u lah ong shuh shuh ba ka jingshong kurim ka mut ka jingïatylli kawei ka mynsiem. Ha u Jylliew jong ka snem 1872 ha ka sngi mane ïa ka Blei Phalaharini Kali, u la pynlong ka jingmane ïa ka kmie ba riewblei ha la ka kamra lajong. Ka la dei ha ka por khyndai baje mynmiet. U la phah ïa ka Kmie Bakhuid ban shong haka jaka hakaba la buh ïa ka dur blei. Nangta ryngkat bad ka jingkñia u la mane ïa ka kum ka kmie jong kiei kiei baroh. Shen shen ka Kmie Bakhuid ka la ïohi ïa ki jingmaia ba kynja blei bad kane ka la pynlong ïa ka ban klet noh shisyndon ïa ka pyrthei bad ïa kiei kiei ki ba don ha ka, haba ka dohnud bad ka mynsiem jong ka ki la leit tang ha kaba pyrkhat ïa u Blei. U Sri Ramakrishna u buhti ïa la ki jong ki jingkñia jingkhriam ha ka Kmie Bakhuid bad kane ka la pynlong ïa u ban kheit ïakita ki soh ka jingsngew shitylli bad u Blei. Kane ka jingleh jong ki ka la pynlong ïa ka pyrthei ban khmih bha ïa ka jingshakri ïa u Blei dei ban aiti ym tang da ki ktien bad jingduwai hynrei ryngkat bad ki kam kiba ngi ngi leh ha la ka sngi. Kane ka dei ka lynti ka ba khraw ka ban pynsah jingkynmaw ha ka pyrthei ïa ki jingleh ba la pruid lynti da u Sri Ramakrishna bad ka Kmie Bakhuid.
Da ki spah snem ki kynthei jong ka Mei-ri India ki dei ban shah shibun kiei kiei, kum kaba duh ïa ka jingnang jingstad, ka jingshah ban beiñ ha ka liang ka ïmlang sahlang bad kane ka la khang lad shibun ïa ïa ki ban roi ban san shaphrang bad ban pynpaw ïa kiei kiei kiba don ha ki.
Ngim lah ban len ba u Sri Ramakrishna u long u ba sngewthuh bha ïa kane ka jingkhanglad. Dei na kane ka daw ba u shah shitom bad kit khia bha naka bynta ki kynthei, bad dei kane kaba la pynpyrkhat ïa ngi ba haba u mane ïa ka Kmie Bakhuid, bad ba u ai ki jingainguh thang, ym namar ba ka long ka kmie ba kynja blei hynrei lyngba jong ka u mut khamtam eh ïa ki kynthei jong ka ri India bad jong ka pyrthei hi baroh kawei. Kum u soh jong kane ngi ïohi ba shibun na ki kynthei jong ka ri India ki la kyndit bynriew, bad ngi bad ngi kyrmen ba kane ka jingkyndit jingmut kan pynlah ïa ki ban kit khlieh ïa ki kam ym kiba dei tang ha ïing ha sem hynrei ha ka jingim ba ïa dei bad ka pyrthei hi baroh kawei; bad da ka bud ïa ki dienjat jong ka Kmie Bakhuid kin lah ban long ki kmie jong ka jaidbynriew.
U Sri Ramakrishna u la pyni shibun kiei kiei ïa ka Kmie Bakhuid shaphang ka jingim ba kynja niam, bad dei da ka jingïalam lynti jong u, ka la lah ban leh ïa kiei kiei ki ba kynja mynsiem bad ban pynlut ïa ki por mynstep bad janmiet ruh ha kaba duwai. Ka ju khie thiah ha ka por lai baje mynstep bad ka leit sum sha ka wah Ganga bad nangta ka pynlut ïa ka por mynstep baroh ha kaba duwai bad teng teng ka ju klet ïa ka pyrthei. Ka la ong, ‘Ha ka por ba shai bnai nga ju phai ïa la ki khmat sha u bnai ban duwai arti arjat’, “Ah Trai, ka don ka jingthoh dak ha u bnai hynrei wat ai ban don ka jingthoh dak ha ka jingmut jong nga”. Ka la ong ruh, ‘Lada mano mano ruh kin aiti lut ha kaba duwai, kin lah ban ïohi ïa u Blei ha la ka dohnud bad ban ïohsngew ïa ka jingsawa jong u’.
Ka jingim jong ka ha baroh ki liang ka long kaba ïtynnad bad shida. Ka long kaba lehraiñ bad ba leh khia thew, bad ka im jar jar ha la i kamra rit bad bunsien ki briew kim ju da kham tip ïa ka ba don ha ïingmane. Ïa ka jingbam jong ka la buh ha kajuh ka kamra, bad ka leh ïing shetja artad hangta. Ïa ka baranda ka ba don sawdong ka kamra, la ker da ki jingker kiba jrong kiba la shna da u siej. Hangne ka shong ka sah, ka thiah ka dem, ka trei ka ktah, ka mane bad duwai. Ki kynthei ki ba riewspah jong ka Calcutta kim ju rung ha ka kamra jong ka. Ki shu khangoid bad ong, ‘Katno i long i kamra i babit na ka bynta i khynnah rit ba bha. Ka i kumba ka im ka jingim ba la shah pynryngkang par kum ïa ka Sita’.
Ka Kmie Bakhuid ka ju phikir bha ïa ka jingdonkam jong u Sri Ramakrishna ha ka liang ka met kum ba ki ju leh ki kynthei Hindu ïa la ki lok. Da lade hi ka shet bad ai jingbam ïa u kum ïa i khyllung rit. Ka shakri hok ïa la ka kiaw tymmen bad ka ïa leh katba lah ban pynhun ïa ka. Hadien pat ka lah hap ban shet na ka bynta kin nongbud ruh bad bunsien ka hap ban leh ha ka por ka ba la dier. Ka hap ban shet ruh shibun ki jingbam bad ban khylliap tympew. Ka hap shet slem ïa ka dud namar ba u Sri Ramakrishna u bang ïa kaba la ih bha. Kam ju pynsyrwa ei ïa ka por bad ka hap ban leh laiphew jait ki jait kam, kum kaba ñiad lanten, kaba ai khubor ïa ki nongbud haba u Sri Ramakrishna um don bad ka shna tyllai na u sai nalia ban wah ïa ki khiew.

Yn dang bteng

Back to Autumn 2022