Napdeng ki jinglap kiba u briew u la lah ban kot, ha ka jingïaksaid jong u ban pyntyllun ïa ka longbynriew ha pneh jong ka mariang, kiba hakhmat eh kidei kine ar: ka jinglap ïa ka ding bad ka jinglap ïa ka ktien. Haba u briew, ha ka juk maw, u la lap ïa ka ding bad tip ïa ka bor jong ka, ka lad ka la plie wang ïa u ban nang kham long kynrad shuhshuh halor kiwei pat ki jait jingthaw ha ka mariang, bad ban nang ïoh ki lad ban kham pynsuk ïa la ka jingim. Ha kawei pat ka liang, ngim tip tikna mynno u briew u la sdang ban ïasngewthuh bad la u parabriew da ka lad jong ka ktien; hynrei naduh ba u la sdang ban leh kumta, ka khongdong-bah ka la ju long ha ka lynti ïaid jong ka longbynriew.

Katba ka ding ka sah kumjuh ha ka jinglong tynrai jong ka naduh kulong-kumah haduh mynta, bad naduh kawei ka kut jaka sha kawei pat, ka ktien pat, namar ba ka mih na ka jabieng bad ka dohnud briew, ka duh noh ïa ka jinglong kawei ne shitylli jong ka, bad ka shah saiñdur bad ka paitpnat katkum ka jinglong-jingman jong ki jaka ba kano-kano ka kynhun bynriew ka poi buhai shnong ne poi shong shipor. Ngim lah ban kren tikna, dei ka jaidbynriew kaba pynkha ïa ka ktien ne dei ka ktien kaba pynlong lynnong ïa kano kano ka kynhun kat haduh ba kata ka kynhun kan kylla long jaidbynriew. La ka long kumno-kumno ruh, ngi sngewthuh ba ka don ka jingiadei kaba jan tam hapdeng ka jaidbynriew bad ka ktien ba kata ka jaidbynriew ka ïeng bad pynithuh ialade sha kiwei.
Bad dei namar ba ki sngewthuh ïa kane ka jingiadei ba ki jaidbynriew kylleng-kylleng, naduh hyndai bah, ki ïaleh ban pynsah bad tyngkai ïa la ka jong ka ktien. Ki sngewthuh ba kin ym lah ban pynsah ïa la ka ktien lada kim pynmih ki dak-ki shin ne lada ka ktien jong ki kam paw ha ki dur. Kumta, ha la ki jong ki jong ki rukom, ki briew ki pruid, ki stah, ban ai ka dur kaba paw ïa la ka ktien, khnang ban pynsah ïa ka na ka bynta la ki pateng ba ka jaidbynriew kan ïai bteng. Kumta, suki-suki, na ka ktien-kren u briew u san sha ka ktien-thoh. Dei ka ktien-thoh kaba teh ïa ka jaidbynriew, namar dei ma ka kaba lum bad song ban tyngkai ïa ka snap jong ka jaidbynriew.
Ka History ka ïathuh ba haba kano-kano ka jaidbynriew ka ïeng rasong bad jop pyrthei, ka ktien jong kata ka jaidbynriew ka sar naphang bad lynshop noh sharud ïa ki ktien jong ki jaidbynriew kiba shah jop. Bad ngi shem ruh ba haba ka ktien jong kano-kano ka jaidbynriew ka shah bam-hynroh, ka kolshor jong kata ka jaidbynriew ruh ka dkhaw. Mynba ki Greek ki synshar pyrthei, ka ktien Greek ka ïeng rasong bad ka kolshor Greek ka tap syrngiew ïa ka pyrthei sepngi. Nangta, ynda ki Roman ki leh traikhlieh dei ka ktien Latin kaba thaw pyrthei. Ha ka juk thymmai, ha ki por ba ka Ri Bilat ka ïoh jaka ha ki dong pyrthei baroh, ka ktien English ka la kylla long ka bor saiñ-pyrthei haduh ba ka shop artat ïa ka Latin sha thliew jingtep (kata haba kren kyllum). Ha kum kine ki por, ha kiba ki jaidbynriew badonbor ki pynkylla hima ialade, ki ktien jong ki jaidbynriew rit-paid kim shym la lah ban kyrda ialade na ka umsaw. Kumta, ryngkat bad ka ktien, ka jinglong kyrpang jong kita ki jaidbynriew ruh ka ngam bad ïap-jyllop noh. Hynrei don pat katto-katne ki jaidbynriew rit-paid kiba stad, kiba hapdeng kum kine ki jingshah lynsher, ki ïaleh katba lah ban pynsah, ban ri, ban sumar ïa la ka ktien. Kum kita ki jaidbynriew ki ïoh ka lad ban nang pynphuh ïalade ha ka suk pyrthei.
Ha kane ka juk mynta ka ktien English ka la long ka ktien pyrthei satlak. Ka pyrthei mynta ka kren bad pyniaid ïa ki kam jong ka ha bad da ka ktien English ym shuh namar ba ki British ki synshar pyrthei, hynrei namar ba ka kolshor ki nong America ka la shalai ïa u bynriew katta-katta lyngba ka khaïi-pateng kaba wan ha ka dur jong ka corporate business. Bad ka corporate business kadei ka atiar kaba hakhmat eh jong kata ka Neo Capaitalism (ka Capitalism thymmai) kaba, ha ka dur jong ka jingïohnong bad jingmanbha-manmiat, ka lute ïa ki jinglong bad jingdon bakyrpang jong uno-uno u briew ne jong kano-kano ka jaidbynriew, khamtam jong ki rit-paid.
Kaei ka Capitalism? Ka Capitalism kadei kata ka rukom treikam ne ka rukom pyniaid ïa ki bor treikam ha ka imlang-sahlang ha kaba la synshar ïa ka jingpynmih, ïa ka jingsam-jingbynta, bad ïa ka dor ka mur jong kita ki jingpynmih da ki katto-katne ki briew ne ki kynhun hehspah. Ha kiwei pat ki kyntien, ka Capitalism kadei kata ka bor ha ka imlang-sahlang ha kaba la pynshong ïa ka spah kaba bun ha khyndiat ki lynghoh kti. Ka kyntien ‘capitalize’ ka mut ‘shim kabu’. Te u capitalist udei u nongshim kabu. Mynnor, namar ba dang bieit ka pyrthei, u capitalist u shim kabu da ka bor. Mynta ba la ïastad baroh baroh, u shim kabu da kaba rah ïa ngi shalor ne ai rynsan ïa ngi. U capitalist u pynkylla ‘brand’ ïa kiei-kiei baroh. Ha u, ki briew, ki mrad bad ki tiar ki don kajuh ka dor: ki dei ki mar ba u pyndonkam ban ïohnong.
Kane ka jingthombor ka pyrthei sepngi lyngba ka ktien English bad ka kolshor America ka la pynsngew bad pyni ïalade hapdeng ka Jaidbynriew Khasi jong ngi. Kaei kaba kham pynsuk ïa ka Neo-Capitalism ban shalai ïa ngi kadei ruh ka jingrung jong ka lyngba ka niam bad ka rukom shakri Blei kiba hikai ïa ngi ban bud ïa ka rukom leh jong ki nong sepngi. U dohlieh u la synshar ïa ngi mynshuwa namar ba ngi bieit. Mynta pat u dang synshar hi ïa ngi namar ba ngi ieit ban tynneng-bieit. Te u pyndonkam da kane ka jingtynneng jong ngi ban pynheh ïa la ka ïew. Ka Capitalism kan ïai pynmih ïa la ki bliethaw kiba har rukom jong ka da ka jingsngewtikna ba ki jaidbynriew rit-paid kum mangi ngin ym don jingtyngkan ban dem pynrit bad mane ïa ki.
Ha kane ka jingmane shongshit jong ngi ïa ki bleithaw jong ka Capitalism, ngi la nang ïai byndi lut ïa ki jingdon bad jinglong kyrpang kum ka Jaidbynriew. Kaba ima bad imynsaw ka long ba ngi la poi artat ha tmier jong ka jingklet ïa la ka ktien, la ka long ha ka kren ka khana ne ha ka thoh ka pule. Ki atiar kiba ka Jaidbynriew ka don ban pynsan ïa la ka ktien ki tlot than ban ïalehpyrshah ïa ka umsaw kaba tyllep donbor na bar. Ki jingpyrshang ka Khasi Department jong ka NEHU, ki seminar bapher ba la pynlong da ka Khasi Authors’ Society (KAS) bad ki jingïakhun jong ki katto-katne ki riewrangbah ban pynsan ïa ka ktien ki long baroh kum ka jingtheh um ha ka kriah, namar ba u paidbah ne u riewmadan ha Khasi bad Jaiñtia u ïai shah lynsher bad shah shalai ha ka lyer sepngi kaba dung na kamon na kadiang da ka jingitynnad rongphong.
La ha sor ne ha nongkyndong baroh-baroh ngi ïa hikai ïa ki khun jong ngi ba kin kren ‘phareng’ tiak-tiak. Ngi iapynbeit wutwut haba ngi shem ba ki kren bakla. Ngi mai, ngi hikai ïa ki kumno ba kin pynïapher ïa ka is na ka was ne ïa ka go na ka goes bad ïa ka has na ka have. Hynrei ngi hun mynsiem, ngi suk, lada ki khun jong ngi kim tip ïa ka jingïapher hapdeng ka ha bad ka sha ne hapdeng ka ha bad ka hapoh. Mangi hi kiba la heh la san ngi kren katba ngi mon ne katba lait na ka shyntur: ngi kren khlem aiñ, khlem da kwah ba kaei kaba ngi kren kan ai ïa ka jingmut kaba sbiak. Namarkata, bun ki kyntien kiba ngi kren ki shu don ha ki tang ïa ka jingmut kiba ngi shu lah ban pynïasnoh na la ka jong ka jingsngewthuh, khlem da tip ba ka jingmut bashisha jong ki kadei da kumwei.
Ngi sngewsarong ba ki khun jong ngi ki tip shaphang u Harry Potter ne ba ki la bam lyndet ïa ka Alice in Wonderland bad ba ki lah ban rwai lyndet kyntiak ïa ki jingrwai-jingpah phareng jong kane ka juk mynta. Ngi hun pat ba kim tip eiei shaphang ki khla-ka-wait ha ki sla ka History ne ha ki sla jong ki parom bad ki khnatang jong ka Jaidbynriew. Ha ka Jaidbynriew jong ngi ki kot kum Ka Duitara Ksiar, Ki Sngi Barim U Hynniewtrep bad U Don Putit ki don dor tang ha ki saw kynroh jong ki skul ne ki skulbah. Ki khun khynnah jong ngi ki san ha ka lyer jong ka Walt Disney, ha ka syrngiew jong ka Hollywood ne Bollywood, bad ha ka tdem jong ka Hip-hop. Ka mynnor bad ka mynta jong la ka jong ka Bri ha ka lyngwiar ka tem-ka put, ka rwai-ka siaw, bad ka thoh-ka tar, kadei kaba ki khun khynnah bad samla jong ngi ki sah ha ka jingbymshai bad jingbymtip kiba la pynkha da ka jingbymshah hikai ban shem jingsngewbha.
Ngi ïohi ruh ïa ka jinglehmon bad jingpynhiardor ïa la ka ktien da ki atiar kiba dei ban burom bad ban pynriewspah ïa ka. Ha kine ki khyndiat snem ki kotkhubor Khasi ki la shu ai tang ki khubor khlem da noh synñiang eiei sha ka jingpynsan ïa ka ktien. Ngi ju ïoh ka jingpynshlur ban pule kotkhubor ‘phareng’, khamtam leilei ïa ka ‘editorial page’ namar ba ki ai jinghikai kumno ban kren bad thoh phareng ha ka rukom kaba dei. Sngewsih ban ong ba ngim lah ban ong kumjuh haba phai sha ki kotkhubor Khasi. Phin ong tang kaei? Ka jingspeldak ka dap da ki jingbakla; ka rukom pyndonkam ïa ki dak sangeh ka long thurmur bad ka jingpynshong ïa ki senten ka long khunlung-khynnah katta-katta. Imat ka long ka jingshisha ba ym ju don ba ‘edit’ ïa ki khubor bad ki jingthoh ha ki kotkhubor Khasi. Tengteng ki kotkhubor ki shon bakla wat ïa ki jingthoh ne ki kyntien ne ki lain ba ki shim kylliang na ki nongthoh bakhraw ne na ki myllung. Bad kaba phylla ka long ba ym ju don ba ïohi ne ujor ïa kane. Lada kano-kano ka kotkhubor ha thor India ne shabar ruh ka shon bakla ïa ki jingthoh jong uno-uno u nongthoh bakhraw ne u myllung ba la burom da baroh, ki riewpule bad ki riewpyrkhat kin pyrta shla bad kata ka kotkhubor kan hap ban panmap bad pynbeit ïa ka jingbakla.
Lehse bun na ngi ngi dang kynmaw ïa kaei ba u M Hammel u kren ha ka khana lyngkot The Last Lesson ba la thoh da u Alphonse Daudet. Haba la ai hukum ban hikai bad kren noh tang da ka ktien German ha ki skul jong ka Alsace-Lorraine ha France, u M Hammel, ha ki kyntien ba khatduh jong u hakhmat ki khynnah skul bad kiwei ki nongshongshnong, u ong kumne: “…. . when a people are enslaved, as long as they hold fast to their language, it is as if they had the key to their prison. ” (“…. . haba ka jaidbynriew ka shah teh mraw, katba ki briew ki dang batskhem ïa la ka ktien, ka long kumba ki dang don ha ki hi ïa u shabi ban lait na kata ka jinglongmraw. ”)
To ngi ruh kum ka Jaidbynriew barit ngin shim jinghikai nangne. To ngin kyllabamut ban burom ïa la ka ktien bad ban pyndonkam hok ïa ki atiar kiba ngi don ban pynneh-pynsah bad pynsan-pynriewspah ïa ka. La shimnoh shibun kiei-kiei na ngi kum ki dor ïapeiñ ïa ka jingkiew ba la wanrah da ka pyrthei sepngi. Ka Capitalism, ha ki dur-bula bapher jong ka, ka ïaleh dohïap ban rat dyngkhong lut ïa kiei-kiei kiba kyrpang jong ngi ha ka lynti jong ka ban pynlong bleithaw ba iphuh ïa ka spah. Ka wan ha ka dur ba pynsngew myllung ïa ngi, ban pynsyor bad ïaroh ïa ka jinglong kyrpang jong ngi. Bun u nongwei-nongar, kum ka nuksa, u ïaroh ïa ka longkur-longkha jong ngi bad u shim kabu pat ban pynlong shakri ïa ngi ha la ka jong ka Ri. Kumta ruh ka Capitalism ka pynlong ïa ngi ba ngin sngewnguh ïa ka bad ban tynneng-bieit ïa ha jan baroh ki rukom leh ki rukom kam jong ka, bad wat ïa ki rukom im hi. Ki nongsynshar niam bad ki nongsynshar pyrthei kin ym lah ban pyneh dohksah slem hakhmat jong ka bad kin liem ha ki bor tynruh jong ka.

U Mahatma Gandhi u la ïohi ïa ka jingma kaba ap ïa ka Ri India bad ïa ki jaidbynriew rit-paid. Haduh ba un da ïap, u Gandhi u la ïakhun pyrshah ïa ka khun khatduh, ka khun ïohmon jong ka Capitalism kaba ki khot kyrteng ka ‘Materialism’. U Gandhi u ong ba ka Materialism ka dei ka jingieit spah bad ka jingbuaid bor. Shisien ba u briew ne ka jaidbynriew ki ngat ha ka shrip jong kane ka thei-bhabriew ka long kumba uta u briew ne kata ka jaidbynriew ki la ïoh mad ïa ka ’iad-tangsnem bad kin leh ki kam khyllah baroh ban pynsngewbha ïa la ka baieit bad ïa ka kiaw Capitalism. Shisien ruh ba ka jaidbynriew ka ïateh jutang bad ka Materialism, kata ka jaidbynriew ka la pyndemtdong ialade ha ki bor ki ban lute ïa ka bad ki ban byndi lut ïa ki jinglong kyrpang jong ka.
Kum ka Jaidbynriew, ngi kheiñkor bha ïa ka khyndew. Mynta ngi la jan duh lut ïa ka. Ngi ïathuhkhana khyllew shaphang ka longkur-longkha jong ngi. Mynta ngim leh bad ngim lah ban bud thik-pa-thik ïa ki kyndon jong ka longkur-longkha. Ngi sarong ba ngi ai jaid sha ki kynthei, hynrei ha man la ki thliew ïing, ki kynthei, ki khynnah jong ngi ki shah lehbeiñ bad ïa ka hok longbriew jong ki la ïuhroit.
Ngi dang donbok ba ka ktien kam pat jah. Ka jingïakhun jong ki khraw pyrkhat bad ki nongthoh ha ka Jylla ban ithuh noh ïa ka ktien Khasi ha ka Khyrnit kaba Phra jong ka Riti Synshar jong ka Ri India ka long kaba dei ban ai jingkyrshan. Hynrei tang ka jingrung jong ka ktien ha kane ka Khyrnit kam pat biang. Kadei ïa ngi ban kyrsiew ialade bad ïa kiwei ba ngi dei ban burom bad sngew khyllew ïa la ka jong ka ktien, bad kata ka jingburom kadei ban paw ha ki kam. Ngim lah shuh, em, ngim lah, ban shu ïai pyrta shongshit ba ha Ri lajong ngin leh katba ngi mon, haba ngi ïohi pylleiñ-pylleiñ ba ngi la nangduh shi nangduh ïa baroh ki jingdon bad jinglong kyrpang jong ngi kum ka Jaidbynriew rit-paid. Katba kiwei ki dang kjit sopsop ïa ka dud ka ngap jong ngi bad ki dang pynshadshrieh ïa ngi, ngi pat, ki bym ju pyrwa, ngi dang pyrta sah ba ha Ri lajong ngin leh katba mon. Ngin leh aïu ynda ngi la duh baroh?

Ka por ka la slem shisha hynrei kam pat dier kat ban ïap noh. Ka jingkhot jong ka kynta ka long ba ki riewpyrkhat bad ki riewshemphang kin shut ïa la ki jabieng bad pynmih nyngkong eh kano-kano ka diengkot (standard) ban pynbeit salonsar ïa ka rukom kren, ïa ka rukom speldak, ïa ka rukom thoh kyntien. Kaba ar ka long ban pynmih ki jingthoh ne jingïathuhkhana na ka bynta ki khynnah ha ka ktien Khasi. Lada don kum kita ki kot, ki khynnah naduh ba ki dang lung kin ïoh ka lad ban bang ha ki kot ha la ka jong ka ktien; kin san ha ka pyrthei ki kot, bad kin ïoh ka jingsngewtynnad bad jingangnud ban wad ban tih dalade bad ban thoh kylla ïa kiwei pat ki kot ynda ki la san.
Khatduh ïawai, kaba donkam ban leh mardor ka long ba ngin hikai, pynshlur bad aimynsiem ïa ki khun, ki khunieit jong ngi ba kin kren Khasi noh tiak-tiak naduh ba ki dang rit. Khamtam ha sor Shillong, to ai ba ki kmie-ki kpa kin ai kajuh ka dor bad kajuh ka por ïa ka ktien Khasi kumba ki ai ïa ka ktien English, bad ki skul kim dei ban pynshlur ïa ki khynnah Khasi ban shim noh da ka Alternative English ne ka Additional English ha ka jaka ka Subject Khasi. Bun ki baïoh-bakot bad kiba kwah ban kham ïabeh bad ka juk, ki phah ïa ki khun ban pynshitom shuhshuh ban shah hikai ïa kiwei pat ki jait ktien kum ka French, ka German, Ka Chinese, ka Japanese bad kiwei. Kan bha shibun lada kin pynbor ruh ïa la ki khun ban pynshitom ban nang bha bad kham nang shuhshuh ïa ka ktien lajong.

Banlam K Lyngdoh is a senior Teacher in Ramakrishna Mission HS School, Sohra and teaches English. Stays in Mawmluh, Sohra. Contributor of articles on socio-political and socio-cultural issues in The Shillong Times and in Khasi Dailies. Recently published a Book of Khasi Poems, Khmih Pynor.

Back to Autumn 2022