(ka ba bteng...)
KA JAKA-SHONG HA SHILLONG
Ynda u Ketoki u la shong pyrkhat bha, u la sngewdonkam ban don kawei ka jaka shong ha Shillong khnang ba da kane ka lad un lah ban pynim pynneh ïa ka jingïadei jong u bad u paidbah Khasi ha ka kam jong u. Kumta u la thied kawei ka jaka ha kaba u la bet ïa u symbai jingnang jingstad ba lawei bad u la pynmih ruh shibun ki jingtrei. Ka Shillong ka la long noh ka jaka pynïaid ïa ka kam baroh ha ri Khasi, katba u Ketoki pat u la sah tang teng khat hangto namar u la dei ban pynlut por ha kaba peit ïa ka kam ha kylleng ka ri.
Kumta, haba ka jingtrei jong u ka la dap kumba shiphew snem, u Ketoki marwei da kaba ïaleh pyrshah shibun ki jingeh bad ki dieng pyngkiang kiba khang lad ïa ka kam jong u, u la lah ban tei bad seng shibun ki skul ha ki kyrdan ba ïapher ïapher ha kito ki jaka ba kongsan jong ka rilum ha kaba ki khynnah Khasi khlem jingma jingmynsaw ha ka liang ka rukom ngeit Blei bad ki riti ki dustur ki la leit ha kine ki skul.
KA JINGDUH NOH ÏA KA JINGKOIT JINGKHIAH
Hynrei ha ka snem 1934, u Ketoki u la sngewtlot bor bad sngewshitom ha ka liang ka jingkoit jingkhiah jong u khlem da don kano kano ka dak bapaw. Dang ha ki por mynshuwa u la leit rwing na Sohra sha Shella kaba jngai kumba 26 mail ha kaba u la dei ban kiew ïa u thieb u ba jrong bad kiwei pat ruh kumjuh ki ïaid da kaba suk. Hynrei mynta pat um lah shuh ban kiew ne ïaid wat tang hajan ruh. U ïa leit phah peit ha ki doktor ha Shillong hynrei kim shym la ïathuh ha u ïa kaei kaba la jia. Ka daw kaba kongsan ka long namar ba um shym la bam la dih bha ha kito ki por kiba u dang wan shane sha ri Khasi, namarba u la khein Sting ïa la ka met ka phad bad um shym ngeit ruh ba kan nang duna bor suki suki, Kumta ka bor met jong u ka la nang tlot katba nang mih ki sngi bad um banse ban ngeit ïa ka jingbthah jong u paralok jong u ban leit phah peit ha u Doktor B. C. Roy u ba shong ha Calcutta. Une u doktor bastad u la batai ba u la ïoh ka jingpang ïabit bad kan sa pynring sdot ïa u suki-pa-suki bad ka long kaba eh ban pynkoit. Wat la u la tip ba kane ka jingpang ka la rai ïap ïa u, hynrei u la ïoh sngew ïa kane ka khubor da ka mynsiem ba jai-jai. Kumta u la phah kit biang ïa lade sha Shillong, wat la um lah trei eiei shuh ruh hynrei tang ban shu ap ïa ka sngi khatduh jong ka jingim jong u. Hadien katto katne sngi um lah shuh tang ban pynkhih ïa la ka kti ka kjat ruh. Shisien katba u dang thiah ha la kamra u skaiñ u la wan ban pynthut ïa u da kaba mut ban kjit ïa ki ummat jong u, hynrei um lah ban leh ei ei tad haduh ba u nongsumar jong u, u la wan. Da kaba phuhsamrkhie u la ong, “Nga la ju sngew sarong ïa la ka met baeh bakhlaiñ ha ki por ba nga dang wan. Dei na kane ka daw imat ba nga la long haduh katne mynta. ”
KA JINGDAP SHISPAH SNEM JONG U SRI RAMAKRISHNA
Dei ka jingkwah jong u Ketoki ban pynmih ïa ka kot ha ri Khasi ha kaba la thoh ïa ki jinghikai jong u Ramakrishna ha ka sngi jong ka jingkha badap shispah snem jong u Ramakrishna kaba la pynlong ha ka snem 1936. Kumta u la ïathuhkhana ha ki paralok jong u baroh shaphang u Ramakrishna, hynrei ka por kam ap shuh ïa u ha kaba lehse um lah shuh ban don ryngkat bad ki bad u la kwah ban ieh ïa kane ka kot khnang ban ïathuh ha ki briew ba nangne u la ïoh bor ban kyntiew shaphrang ïa ka jingnang jingtip na ka bynta ki Khasi. Kumta u la pynleit shibun ka por bad u la peit miet peit ïong na ka bynta ban thoh pyndep ïa kane ka kot ryngkat bad ka jingïarap lem jong ki paralok bad ki nongtrei jong u. Namar ba ka por ka la long kaba lyngkot, u la thoh ïa ka wat ha ka por miet ruh, la ka long kaba pynsniew ïa ka jingkoit jingkhiah, hynrei u sngewhun mynsiem namarba u kwah ban ïohi ïa la ka kam ba kan dep ha shwa ka jingïap jong u. Da kaba suk, ka kot ka la mih kat kumba u la thmu ha ka sngi lyngkhuh ba shispah snem ba la pynlong ha shillong.
KI SNGI BAKHATDUH
Namar ba u Ketoki um lah shuh ban peit ïa ka kam, u la kyrpad ïa ka seng pyntrei kam ha Shillong ban pyllait noh ïa u na ki kam baroh bad ba kin pynïaid ïa ka kam khlem ma u. Ki ruh ki la mynjur ban trei katba lah bad ki la kyrpad ïa u ban pyni bad kdew lem ïa ki katba u dang lah synei. Naduh kane ka por u Ketoki u la sangeh ban pynïaid ïa ka kam, u la kyrngah ruh ban pynlut pisa ïa u na ka seng trei kam. U la kwah ban sah noh shabar, namarba ba um kwah ba ka kam kan thut na ka bynta jong u. Nyngkong u la sah ha iwei i kamra ha kaba ki samla ki la sumar ïa u. Ki la ïa sumar kylliang kylliang ïa u katba uwei pat u paralok u la ai ka bam ka dih babiang ïa u. Ka la long ka jingim kaba jynjar shibun hynrei u Ketoki um shym la pynsngew ne buhkhoh ïa kine ki jingshitom baroh. Ka jingkwah jong u ka long tangba ka kam kan ïaid beit wat la um lah shuh ban pynïaid ïa ka. Man la ka sngi ki briew ki la wan ban peit bad wan pynshngaiñ ïa u baroh shynrang bad kynthei. Ka jingkyntu bakhatduh eh jong u ïa ki, ka long ba ki dei ban tip ïa la ka jingdonkam la jong bad ban pyrshang ban tei ïa ka lawei bad ban ïeng ruh ha la ki kjat kum kawei na ki jaidbynriew batip briew. Napdeng kito kiba la wan jngoh ïa u, don bun kiba la tip bad ithuh ïa u bad kiba la wan da ka jingsngewnguh ïa u. Don bun ruh kiba kim pat ju ïohi ïa u hynrei kiba shu ïoh sngew shaphang jong u. Ïa ki ruh u Ketoki u la sneng pyni ba ki dei ban ïapeit lem ïa ki skul kiba la seng da ki nongïalam jong ki hi da ka jingïarap jong u bad ba kin ieit bad shakri kum la ka jong katba ki lah. Wat la u la poi ha ki sngi bakhatduh jong ka jingim um shym la thait ban sneng ban kraw ïa ki khamtam leilei ïa kito ki samla da kaba pyni ïa ki ban ïalam lem bad shakri isynei ïa kiba duk bad kiba dang sah-dien.
Dei ha kane ka por, ba ki ba haïing jong u na shnong khamtam eh kito ki samla, haba ki la tip ïa ka jingim ba sangsot jong u ki la pynbor ïa u ban wan phai noh sha la shnong bad ban wan sah noh bad ki katba jia katba long. U ruh haba u la ïoh i ba ki nongsumar jong u ha Shillong ki la shitom shibun u la leit phai noh sha la shnong da ka jingpangnud kaba jur. Ka shnong baroh ka la leit ban peit bad sumar ïa u kum la u jong u khun ba thep ieit mynsiem. Wat la ka jingim ka long-kaba sa tang khyndiat sngi, bad ba ka jingïap kan sa wan lap kyndit, hynrei um Shym la shongthait ha ka ban pynshlur ïa la ki briew ban trei na ka bynta la ka jaidbynriew. Dei da ka jingpyni jong u ba kito kiba duk eh ruh ki la lah ban long briew hadien da ka jingïarap lem jong ki samla. Ka shnong baroh ka la leit ban pynshngaiñ lem ïa u Ketoki ha ki sngi bakhatduh jong ka jingim jong u. Ki Khasi ruh ki la wan ban sngewnguh bad burom ïa la u nonglehbha. Ym don u ban khlem da jaw ummat haba peit ïa u, ha tmier ka jingïap. U ruh u ïai ap ïa ki ban khublei khatduh ban sneng ban kraw kum u kpa ïa la ki jong ki khun. Ha kawei ka sngi por mynstep u la dkut mynsiem. Kane ka la jia ha ka snem 1938. U la iehnoh ïa ka Pyrthei ban leit bam kwai ha ïing U Blei haba u la dap 37 snem karta. U la ïap ruh da ka jingsngewkmen ban tip ba ïa ka kam jong u la shimti ka Ramakrishna Mission. Nalor ki jingleh bad jingmait lynti jong u ka Mission kam don jingujor shuh ïa ki, bad ba ka la ïeng ha ka nongrim baskhem. Ka kam ka la nang ïaid shaphrang, bad mynta la don kumba 42 tylli ki skul ha ri Khasi ha kaba ka Mission Sohra ka la pynïaid ïa ki. Ka Shillong ka la long noh kawei pat ka tnat trei kam. Ka skul heh kaba don ha Sohra mynta ka la ïoh nam kum kawei na ki skul babha tam ha Meghalaya. Ki don ruh kiwei pat ki kam kiba ka Mission ka la ai jinghikai ban pyntbit ha ka jingnang jingtip ïa ki Khasi kiba shong ha kito ki thaiñ.
Ki por ki la nang ïaid bad la slem ruh ba u Ketoki u la wan poi hangne ha Ri Khasi. Hynrei dang don katto katne ki rangbah kiba dang kynmaw bad ithuh bha ïa u. Ka long ka bym myntoi eiei ban leit jngoh ïa ka Rilum Khasi khlem da kyndeh mynsiem shaphang ki kam bakhraw jong u Ketoki. Man la uwei pa uwei u sngew halade kumba ma u hi u dang ïai kyntu ïa ka mynsiem jong ki, ha ka ban pynïaid beit ïaidryntih ïa ki kam baroh. Ka bor mynsiem jong u ka dang ïai sah haduh mynta ha kine ki dong jong ka Ri Khasi baroh kawei
La kut